Rewolucja Xinhai i powstanie Republiki Chińskiej (1911)
Po interwencji zbrojnej Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii, Rosji, Austro-Węgier i Włoch w Chinach, w 1901 r. upadło powstanie bokserów, wymierzone bardziej w obcokrajowców niż władzę cesarską. Chiny de facto stały się pół-kolonią zachodnich mocarstw. W wielu miastach (np. Pekin, Szanghaj) utworzono enklawy zamieszkałe przez białych przybyszów, chronione przed Chińczykami. Wkrótce zaczęły tworzyć się pierwsze opozycyjne ugrupowania republikańskie. W 1905 r. walkę o wyzwolenie Chin podjęła Liga Związkowa założona przez Sun Jat-sena. Był on doktorem nauk medycznych zachodniej medycyny, wykszatłconym w brytyjskim szpitalu w Hongkongu, z głową pełną zachodnich myśli. Sformułował on program Ligi w postaci 3 zasad: nacjonalizmu (obalenie dynastii Qing), demokracji (ustanowienie republiki) i dobrobytu ludu (zrównanie w prawach do ziemi). W 1907 roku Liga rozpoczęła walkę z wojskami cesarskimi, ale po tygodniu poniosła klęskę. W tym samym roku wybuchły kolejne cztery antymandżurskie powstania, a w 1908 jeszcze dwa - wszystkie zakończyły się klęską. Przełom nastąpił gdy w 1908 r., zmarł cesarz Guangxu i cesarzowa Cixi, a na tronie osadzono zaledwie 2-letniego Pu Yi (takie było życzenie Cixi). W 1911 r. z inspiracji Ligi Związkowej wybuchło powstanie w Wuchangu, które zapoczątkowało rewolucję Xinhai. Po opanowaniu Wuchangu armia rewolucyjna w przeciągu kilku tygodni opanowała czternaście południowych prowincji, całkowicie likwidując znajdującą się tam armię cesarską. 29 grudnia 1911 w Nankinie zgromadzenie przedstawicieli zrewolucjonizowanych prowincji proklamowało Republikę Chińską i wybrało Sun Jat-sena na tymczasowego prezydenta (Oficjalna data proklamacji to 1.01.1912r.).
Rząd republikański niemal natychmiast wydał serię dekretów, w których m.in. zakazano krępowania stóp, palenia opium, tortur i wywożenia chińskich robotników za granicę. Pomimo proklamacji Republiki, jej władza rozciągała się jedynie do rzeki Jangcy, zaś północne Chiny wciąż znajdowały się pod panowaniem rezydującego w Pekinie cesarza. Dążąc do rozwiązania sytuacji Sun Jat-sen zawarł w styczniu 1912 roku tajne porozumienie z cesarskim pierwszym ministrem, generałem Yuanem Shikai, na mocy którego zobowiązał się przekazać mu władzę, jeśli ten doprowadzi do abdykacji cesarza. Pod naciskiem generała Yuana 12 lutego 1912 roku cesarzowa Longyu ogłosiła abdykację małoletniego cesarza Puyi, w zamian za gwarancje ze strony rządu republikańskiego, nazywane Przyrzeczeniem dobrego traktowania. Tego samego dnia opublikowano edykt o detronizacji dynastii Qing. Cesarstwo Chińskie, po ponad 2000 lat, ostatecznie upadło. Rząd republikański zobowiązywał się do uznania władzy cesarza nad Zakazanym Miastem i traktowania go jako głowy obcego państwa (Mandżurii). Dynastia Qingów miała także m.in. zachować cały majątek i otrzymywać ze skarbca Republiki stałą pensję. Republikanie, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, podzielili się władzą z dawnymi zwolennikami cesarza - 1 kwietnia Sun Jat-sen ustąpił ze stanowiska na rzecz Yuana Shikai. Republika Chińska uznana została na arenie międzynarodowej (za wyjątkiem Mongolii Zewnętrznej i Tybetu, które ogłosiły niepodległość). Z rozkazu Yuana stolicę przeniesiono z Nankinu ponownie do Pekinu.
Republika Chińska (1912 - 1949)
W sierpniu 1912 roku Sun Jat-sen założył Partię Narodową - Kuomintang i wycofał się z życia publicznego. Na podstawie uchwalonej w Nankinie tymczasowej konstytucji rozpisano wybory, które wygrał Kuomintang wygrał. Następca Suna (Song Jaoren) zbyt nieostrożnie upublicznił zamiar ograniczenia władzy prezydenta Yuana Shikai. Ten w odpowiedzi zlecił jego zabójstwo, zdelegalizował Kuomintang, rozwiązał parlament i wprowadził dyktaturę. Doprowadziło to do wybuchu walki o władzę pomiędzy nim a Sun Jat-senem. W kraju doszło do drugiej rewolucji, w trakcie której Sun i wojska wierne Kuomintangowi próbowały obalić reżim Yuana. Po wybuchu I Wojny Światowej, w 1915 r. Yuana wsparli Japończycy. Dawny carski generał ogłosił się Cesarzem! Niedługo potem jednak zmarł. W latach 1912–1927 w południowych Chinach działały trzy rządy (w Nankinie, Kantonie i Wuhanie), a w walce o władzę ścierali się zwolennicy Kuomitangu i dawni poplecznicy Yuana. W tym samym czasie, syn biednego rolnika, Mao Zedong, kształci się na nauczyciela i zmienia swe początkowe fascynacje republikanami na rzecz komunistów. Pisze artykuły do gazet i angażuje się w działalność polityczną. W kraju zaczęły się organizować kółka marksistowskie, z których w 1921 powstała Komunistyczna Partia Chin - jednym z 12 jej założycieli był Mao Zedong. Na początku 1924 r. Sunowi Jat-senowi udało się zreorganizować i scalić Kuomintang w hierarchiczną strukturę, wzorowaną na partii bolszewickiej i doprowadzić do połączenia z Partią Komunistyczną - powstała Armia Narodowo-Rewolucyjna. Jednym z filarów tego sojuszu był Mao.
Kolejne lata Republiki Chińskiej to okres walk narodowców i komunistów o spuściznę po Cesarstwie. Dowodzący armią generał Czang Kaj-szek, następca zmarłego Sun Jat-sena, niezadowolony z rosnącego wpływu Rosjan, zerwał w 1927 r. współpracę z komunistami, dokonał masakr ich zwolenników i utworzył nowy rząd w Nankinie. W odpowiedzi na te działania, działacz komunistyczny - Mao Zedong - zaczął werbować zwolenników na wsi - założył Czerwoną Armię (po proklamowaniu ChRL przekształcona w Armię Ludowo-Wyzwoleńczą). Przez kolejne lata trwały potyczki pomiędzy nacjonalistami Czang Kaj-szeka (II rewolucyjna wojna domowa 1927-1937), a odradzającymi się w kolejnych powstaniach komunistami. Do walk zaczęła się mieszać Japonia. W 1932 Japończycy proklamowali utworzenie marionetkowego Państwa Mandżurskiego (Mandżukuo) z Puyi jako cesarzem mandżurskim. (Puyi liczył, że będzie mógł trochę porządzić, ale Japończycy na nic mu nie pozwalali.) Po opanowaniu Mandżurii, w 1937 r., Japończycy uderzyli na Chiny właściwe, rozpoczynając długą wojnę chińsko-japońską (1937-1945). W latach 1937–1938 Japończycy opanowali znaczne obszary Chin z Pekinem, Szanghajem, Nankinem i Kantonem. Na przełomie 1937/1938 armia japońska po zajęciu Nankinu dokonała niczym nie uzasadnionej masakry ludności (głównie cywilnej) - śmierć poniosło wówczas od 50 tys. do 400 tys. osób (masakra nankińska). Otoczony przez nacjonalistów na południu Mao postanowił przebić się na północ - w trwającym rok (1934-35) Długim Marszu (trasa 9600km, 18 masywów górskich, 24 trudne rzeki, 15 ciężkich bitew i niezliczone potyczki) do celu dotarło 30 z 100 tysięcy bojowników. Wojska chińskie, zjednoczone chwilowo wobec wspólnego wroga (Japonia), kontrolowały obszar środkowych i zachodnich Chin (stolicę przeniesiono do Chongqingu nad rzeką Jangcy). O klęsce Japonii przesądziło zrzucenie przez Amerykanów bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki (6 i 9 sierpnia 1945) oraz wojna wypowiedziana 9 sierpnia Japonii przez ZSRR (Armia Czerwona zajęła Mandżurię). Pomimo amerykańskich mediacji i wstępnego porozumienia pomiędzy Czang Kaj-szekiem a komunistami w sprawie utworzenia rządu koalicyjnego, Czang Kaj-szek podjął działania zbrojne przeciwko siłom komunistycznym, co zapoczątkowało III rewolucyjną wojnę domową (1946-1949). Pomimo wsparcia USA Czang Kaj-szek odnosił coraz większe porażki. Widząc to Rosjanie zaczęli ponownie wspierać Mao. W zajętym przez komunistów Pekinie - Mao Zedong proklamował 1 października 1949 r. utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej, a do końca roku całe Chiny zostały opanowane przez siły komunistyczne. Inaczej niż w krajach Zachodu siły zbrojne państwa - Armia Ludowo-Wyzwoleńcza (dawna Czerwona Armia Mao) - podlegają Partii, a nie władzom państwowym.
Tajwan
Czang Kaj-szek, jego rząd i ok. 1,5 mln zwolenników, znaleźli schronienie na wyspie Formoza (obecnie Tajwan), kontynuując tam Republikę Chińską ze stolicą w Taipej. Trwa ona tam do dzisiaj, w sporze z ChRL, czasem pod nazwą Chińskie Taipei, żeby nie drażnić władz ChRL. Jeszcze niedawno rząd Republiki Chińskiej uznawał, że jest jedyną legalną władzą państwa chińskiego, obejmującego całość obszaru dzisiejszych Chin i Mongolii a także część zajętych przez Rosję i Indie. A jedynie wskutek zwycięstwa rebelii komunistycznej na kontynentalnej części Chin, musiał przenieść się „tymczasowo” ze swojej konstytucyjnej stolicy Nankin na wyspę Tajwan. Obecnie władze na Tajwanie zrezygnowały już z roszczeń o Chiny kontynentalne, ale mają wielkie nadzieję na całkowite oderwanie się od ChRL i utworzenie w pełni suwerennego państwa. Ale dla Komunistycznej Partii Chin Tajwan to wciąż zbuntowana chińska prowincja. Przyjęta w 2005 r. w ChRL ustawa antysecesyjna nakazuje użycie siły w przypadku prób formalnego zadeklarowania niepodległości. Dopóki bardzo komunistyczne Chiny były „złe”, wiele krajów uznawało Republikę Chińską na Tajwanie, która była nawet reprezentantem Chin w ONZ (do 1971 r.) i wielu innych organizacjach. Zbliżenie Chin Ludowych i USA na początku lat '70 XX w. oraz naciski władzy ChRL spowodowały, że Republika Chińska nie należy już do ONZ i oficjalnie uznawana jest tylko przez 16 mało znaczących państw. Pozostałe kraje współpracują z Taipej przez półoficjalne przedstawicielstwa i biura handlowe na poziomie ministerstw. Bardzo dobrze rozwinięta gospodarka Tajwanu (17. na Świecie) oparta jest głównie na przemyśle elektronicznym i informatycznym (IT), oraz ścisłej współpracy handlowej z Japonią, USA, Niemcami, Chinami, Hongkongiem, Koreą Południową i Singapurem.
Po trwającym 38 lat okresie dyktatury Czang Kaj-szeka i jego następców (stan wojenny) Tajwan wszedł na drogę demokracji. Wypracowana demokracja jest jedną z najlepszych na Świecie. Co ciekawe - nie jest oparta na trójpodziale władzy wymyślonym przez Monteskiusza - dodatkowymi, oprócz ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, są: kontrolna i egzaminacyjna. To pomysł Sun Jat-sena - twórcy Republiki Chińskiej jeszcze na kontynencie. Izba Kontrolna odpowiada połączonym kompetencjom audytu finansowego, cenzury i rzecznika praw obywatelskich. Izba Egzaminacyjna dba o rozwój służby cywilnej i nadaje uprawnienia kolejnych rang i stopni w administracji. Na przykładzie Tajwanu widać więc doskonale, że nieprawdą jest pogląd, głoszony czasem nawet przez niektórych sinologów, że Chińczycy nie potrafili by żyć w demokracji, że muszą być rządzeni twardą ręką - cesarza czy partii.
