Grecja XX wieku

1922 r. - 1981 r.

W 1922 roku królem Grecji został Jerzy II, młodszy syn Konstantyna I, a brat Aleksandra I. W 1924 roku proklamowano w Grecji republikę. W następnym 10-leciu trwała walka polityczna między rojalistami i republikanami. Lata po klęsce w 1922 r. w wojnie z Turkami były najbardziej gorzkie dla Greków. Napływ przesiedleńców z Azji przyczyniał się do destabilizacji życia politycznego i pogarszania się sytuacji ekonomicznej w okresie międzywojennym. Na początku 1933 r. usunięto ze stanowiska dziewięciokrotnego, charyzmatycznego premiera Elefteriosa Venizelosa, a po nieudanej próbie odzyskania władzy zmuszono go do emigracji. W 1935 r. Jerzy II powrócił na tron, jednak w kolejnym roku usunął się z działalności politycznej, pozostawiając swobodę działania premierowi i generałowi Ioanisowi Metaksasowi. W 1936 roku generał Ioanis Metaksas wprowadził (za przyzwoleniem króla) dyktaturę wojskową, która miała zapobiec przejęciu władzy przez komunistów. Trwający 5 lat faszystowski reżim 4 sierpnia (od daty wprowadzenia) rozgromił komunistyczną opozycję - zwolennicy lewicy wylądowali w więzieniach i na emigracji. Pozytywną stronę reżimu stanowił rozwój systemu ubezpieczeń społecznych, rozbudowa sieci szkół oraz uznanie dla języka Demotiki, co miało zakończyć spór językowy dzielący greckie społeczeństwo. (Obecny język nowogrecki - Neoelliniki - wywodzi się z Demotiki)

Gdy wybuchła II wojna światowa Grecja ogłosiła neutralność. Jednak 28 października 1940 roku Mussolinii zażądał od Grecji zgody na wkroczenie swoich wojsk. Metaksas miał mu odpowiedzieć jednym słowem: NIE! (gr. OCHI!) i wojska włoskie siłą wkroczyły na terytorium Grecji. Dzień 28 października obchodzony jest w Grecji jako święto narodowe (Dzień Nie lub Rocznica Nie). Co ciekawe - Grecy w tym dniu świętują przystąpienie do wojny, podczas gdy większość innych krajów - zakończenie. Zmuszonej do wojny Grecji udało się, z pomocą Brytyjczyków, odeprzeć ataki agresora i przenieść działania wojenne na terytorium Albanii. W kwietniu 1941 roku Niemcy i Włochy rozpoczęły inwazję na Bałkanach i w ciągu dwóch miesięcy opanowały Grecję. Król i rząd przenieśli się początkowo na Kretę, a po jej zajęciu przez Niemców (zobacz: Bitwa o Kretę 1941) - na Bliski Wschód. Na czele ruchu oporu stanęli komuniści, tworząc Grecki Front Wyzwolenia Narodowego (EAM, 1941) i jego siły zbrojne (ELAS), które z powodzeniem walczyły z wrogiem. Na wyzwolonych terenach, poza kontrolowanym przez rojalistów Epirem, tworzono partyzancką republikę, nieuznającą królewskiego rządu emigracyjnego, jako pozbawionego demokratycznej legitymizacji. Było to tzw. ludowe państwo EAM-ELAS z samorządem terytorialnym i „Ludowy Aparat Sprawiedliwości” z sądami ludowymi. Okupacja hitlerowska trwała do października 1944 roku. Podczas wojny zginęło 687 tysięcy Greków. Niemcy prowadzili też planową eksterminację Żydów greckich (zginęło 87%).

Po wyparciu Niemców powstał prawicowy rząd, z premierem Georgiosem Papandreu (zięciem Zygmunta Mineyki), wspierany przez Wielką Brytanię i armię brytyjską. W grudniu 1944 r. doszło do zorganizowanych przez komunistów masowych demonstracji antyrządowych, krwawo stłumionych przez policję. Od kul na placu Syntagma zginęło wówczas ponad 20 osób, a ponad 100 zostało rannych. W 1946 przywrócono w Grecji monarchię (po plebiscycie, prawdopodobnie sfałszowanym) - na tron ponownie powrócił Jerzy II. Zmarł on pół roku później, a jego następcą został brat - Paweł I, który panował do 1964 r. Spór o podział władzy i kształt powojennej Grecji między rządem, a ugrupowaniami lewicowymi doprowadził do wybuchu wojny domowej trwającej do sierpnia 1949 roku. Po jej zakończeniu partia komunistyczna została zdelegalizowana, a wielu jej działaczy udało się na emigrację do krajów bloku wschodniego m.in. do Polski.

W latach powojennych rządy sprawowała prawica. W 1952 roku premierem został Aleksander Papagos - były wojskowy i zasłużony marszałek. Podczas trwającej blisko pół wieku kariery wojskowej, wielokrotnie (w kilku wojnach) był naczelnym dowódcą Greckich Sił Zbrojnych. W tym samym roku Grecja przystąpiła do NATO. Papagos nawiązał bardzo dobre stosunki z wrogą, do niedawna, Jugosławią. Osiągnął umiarkowany sukces ekonomiczny, denominując o 50%, a następnie stabilizując i doprowadzając do wymienialności grecką walutę narodową – drachmę. Nie zdołał jednak uchronić Greków mieszkających w Turcji przed prześladowaniami. W nocy z 6 na 7 września 1955 roku, turecki tłum, krzycząc: „Dzisiaj wasza własność, jutro wasze życie!”, dokonał krwawego pogromu ludności greckiej w Stambule. W wyniku rozruchów, którym władze przyglądały się przez dłuższy czas zupełnie biernie, zginęło 15 Greków. Zniszczono 59 greckich cerkwi (z 83 istniejących wówczas w Stambule), w tym wiele starożytnych ikon i sprzętów liturgicznych o wielkiej wartości artystycznej. Obrabowano ponad 3 tys. domów i 4 tys. sklepów należących do Greków. Po tym pogromie większość Greków opuściła Stambuł (nieliczni pozostali do dzisiaj muszą znosić prześladowania ze strony Turków), a relacje tych dwóch krajów znacznie się pogorszyły. W ramach protestu Grecy postanowili wóczas wymazać ze swojego słownika wszystkie wyrazy, które kojarzyły się z Turcją - stąd też m.in. dzisiaj w Grecji pijemy kawę „po grecku” (ellinikos kafes), choć niczym nie różni się ona od znanej wszędzie indziej jako kawa „po turecku”. Kilka tygodni po tych wydarzeniach Papagos zmarł, a jego następcą został Konstantinos Karamanlis (późniejszy Prezydent Grecji).

W 1961 r. Grecja stała się członkiem stowarzyszonym EWG. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte były latami szybkiego wzrostu gospodarczego, m.in. za sprawą amerykańskiej pomocy w ramach programu Marshalla. Sytuacja nie była jednak wolna od napięć. Duże bezrobocie spowodowało masową emigrację Greków do krajów europejskich, Stanów Zjednoczonych i Australii. Udostępnienie greckich terenów na amerykańskie bazy wojskowe budziło sprzeciw mieszkańców. Wyłonił się także problem wpływów politycznych na Cyprze. W 1960 roku Cypr uzyskał niepodległość po okresie brytyjskich rządów kolonialnych. Grecy cypryjscy stanowiący 80% ludności cypryjskiej, pod duchowym i politycznym przywództwem arcybiskupa Makariosa, zaakceptowali niepodległość wyspy, choć najlepszym z rozwiązań byłoby przyłączenie Cypru do Grecji. Arcybiskup Makarios został prezydentem republiki, a wiceprezydentem - przedstawiciel ludności tureckiej - F. Küçük. Gwarantami realizacji konstytucji państwa cypryjskiego i jego bezpieczeństwa miały być Grecja, Turcja i Wielka Brytania.

W 1964 roku powstał pierwszy nieprawicowy rząd utworzony przez działacza liberalnej Unii Centrum, Georgiosa Papandreu. W tym samym roku następcą zmarłego króla Pawła I został jego syn - Konstantyn II, noszący tytuł Króla Hellenów. Szybko popadł w konflikt o kontrolę nad armią z sędziwym premierem Georgiosem Papandreu, którego ustąpienie ze stanowiska w lipcu 1965 stało się początkiem wielkiego kryzysu państwowego. Następcy Papandreou pełnili swoje obowiązki jedynie tymczasowo. Lęk przed umocnieniem się ruchów centrowych i lewicowych stał się powodem przewrotu „czarnych pułkowników” (Georgios Papadopulos, Stylianos Pattakos, Nikolaos Makarezos), którzy (dzięki pomocy USA i CIA) doszli do władzy 21 kwietnia 1967 roku i rządzili Grecją przez 7 lat. Pozostawiony na tronie Konstantyn II podjął próbę obalenia dyktatury, ale po niepowodzeniu wyjechał z rodziną do Rzymu. Czasy junty należą do najczarniejszych kart historii Grecji. Obowiązywał zakaz prowadzenia jakiejkolwiek aktywności politycznej, represjonowano i więziono działaczy o orientacji lewicowej. Cenzura objęła prasę i literaturę. Zakazano nawet wykonywania niektórych gatunków muzyki.

Faszystowski reżim upadł w 1974 r. po obalenia rządu arcybiskupa Makariosa na Cyprze i nieudanej próbie przyłączenia Cypru do Grecji. (W 1975 roku Makarios odzyskał władzę na Cyprze - dzięki interwencji ONZ). W wyniku referendum z 1974 roku Grecja przestała być monarchią i stała się republiką. W 1975 roku weszła w życie nowa konstytucja (zmodyfikowana w 1986 roku). Na fotel premiera powrócił Konstantinos Karamanlis, tym razem jako przywódca nowej partii prawicowej: Nowa Demokracja. Osądzono „czarnych pułkowników” i ich najbliższych współpracowników, jednak wyroków śmierci nie wykonano. W tym samym roku Grecja wystąpiła z NATO w proteście przeciwko inwazji Turcji na część Cypru (powróciła w 1980 r.).

Interwencja tureckich sił zbrojnych w północnej części Cypru doprowadziła do podziału wyspy na część północną - turecką (40% powierzchni) i południową - grecką. Premier Karamanlis nie dopuścił jednak do militarnego udziału Grecji w konflikcie cypryjskim. Podjęte w latach 1976-1978 próby ONZ pokojowego rozwiązania sytuacji na Cyprze nie doprowadziły do przywrócenia jedności wyspy. W 1983 okupowana przez Turcję północna część jednostronnie ogłosiła niepodległość i proklamowała Republikę Turecką Cypru Północnego (uznaną tylko przez Turcję i Pakistan). Pozostała część wyspy - Republika Cypru - związana jest z Grecją sojuszem polityczno-wojskowym. Złe stosunki grecko-turecke (Grecy doskonale pamiętają 400 letnią niewolę turecką) uległy jeszcze pogorszeniu. Specyficznego charakteru temu narodowościowemu i politycznemu konfliktowi nadaje fakt, że Grecja i Turcja należą do tego samego paktu militarno-politycznego NATO.

W roku 1981 Grecja została przyjęta do EWG. W tym samym roku władza przeszła w ręce opozycji - Panhelleńskiego Ruchu Socjalistycznego (PASOK) Andreasa Papandreu (syna Georgiosa). Z krótką przerwą na rzecz rządów prawicy (1990-1993) socjaliści rządzili Grecją do marca 2004 r.