Nauka

Jońska Szkoła Przyrody (VI - Vw. p.n.e.)

Był to najwcześniejszy okres rozwoju nauki greckiej, którego początek sięga IVw. p.n.e. Nazwa okresu pochodzi od kolonii jońskich w Milecie, Efezie czy na wyspie Kos. W Milecie zrodziła się filozofia przyrody. Filozofowie dążyli do uzyskania wiedzy na temat sposobu powstania świata i określenia co jest zasadą, z której powstało wszystko, co ich otaczało. Pierwszym wielkim filozofem był Tales z Miletu. Podstawowym elementem jego nauki była woda. Zakładał on m.in., że Ziemia stanowi płaski dysk leżący na wodzie oraz, że woda (w różnej postaci) otacza Ziemię ze wszystkich stron. Tales zajmował się także podstawami geometrii - pomiarami kątów i odległości - wykorzystywanymi w praktyce oraz astronomią. Drugi Milezyjczyk Anaksymander starał się uzyskać jasny obraz powstawania świata. Zajmował się też geografią (pierwsza mapa Grecji) i astronomią (pierwszy zegar słoneczny). Z kolei Anaksimenes za najważniejszy element wszechświata uważał powietrze, a Heraklit z Efezu - ogień.

Pitagorejczycy (VI - Vw. p.n.e.)

W tym samym czasie co ateistyczna filozofia jońska, w koloniach Wielkiej Grecji na Zachodzie rozwijała się filozofia religijna, której twórcą był Pitagoras. Był on nie tylko uczonym, ale i reformatorem religijnym i mężem stanu. Stworzony przez niego Związek Pitagorejski skupiał w Krotonie podobnych mu myślicieli. Ich zainteresowania dotyczyły matematyki (doszli do większości wniosków, które potem usystematyzował Euklides), astronomii, akustyki czy medycyny (sekcje na zwierzętach). Całą swoją naukę wiązali Pitagorejczycy z religią i matematyką. Arystokratyczny charakter szkół pitagorejskich doprowadził w końcu Vw. p.n.e. do wypędzenia filozofów z Italii i rozproszenia po całej Grecji.

Nauka w Atenach przed Sokratesem (V - IVw. p.n.e.)

Wraz z rozwojem kulturalnym Aten w Vw. p.n.e. coraz liczniej osiedlali się tam przedstawiciele greckiej myśli filozoficznej. Pierwszym z nich był Anaksagoras z Klazomenai, przyjaciel i nauczyciel Peryklesa. Był jak filozofowie jońscy materialistą, ale zamiast czterech pierwiastków za podstawę wszechświata uznał liczne małe cząstki zwane przez niego zarodkami. Pełną teorię atomów tworzących świat rozwinął, przejściowo bawiący w Atenach, Demokryt z Abdery. Wykluczał on działanie w przyrodzie sił nadprzyrodzonych - uznawał tylko atomy i próżnię. Na przełomie V i IVw. p.n.e. w Atenach działał "wielki lekarz" - Hipokrates. Zasada działania poznawczego jego szkoły opierała się na obserwacji i wnioskach, odrzucając wszelkie przesądy. Hipokrates dążył do pogłębienia wiedzy medycznej ale uważał, że przyniesienie ulgi choremu jest ważniejszym obowiązkiem lekarza niż poznawanie chorób (primum non nocere - po pierwsze nie szkodzić). Ze szkoły Hipokratesa pozostało bardzo wiele pism naukowych z zakresu medycyny i psychologii, a składana przez współczesnych nam lekarzy przysięga Hipokratesa bazuje na zasadach etyki medycznej "ojca medycyny".

Działający w IVw. p.n.e. Sokrates zniechęcał do badania przyrody, propagując poglądy etyczne i polityczne oparte na religii. Uznawał istnienie absolutnego dobra i absolutnej prawdy, a prowadzenie ludzi ku ich poznaniu za swoją misję życiową. Do rozwoju wiedzy jednak nie przyczynił się zbytnio, podkreślając świadomość własnej niewiedzy (wiem, że nic nie wiem). Może tylko wprowadzeniem pojęcia definicji czy indukcji, a więc podwalin logiki. Nie założył własnej szkoły, ponieważ wolał nauczać wędrując po całym mieście boso i w znoszonym płaszczu.

Akademia Platońska (IVw. p.n.e.)

Platon był pierwszym filozofem, który pozostawił po sobie komplet prac i ksiąg. Najważniejsze z nich to Państwo i Prawa. Platon zajmował się różnymi dziedzinami filozofii, etyki czy politologii, wiążąc te dziedziny z religią i pojęciem nieśmiertelnej duszy. Był twórcą metafizyki. Dużą część swojej energii poświęcił opracowaniu zasad idealnego państwa, rządzonego przez filozofów, pozbawionego własności prywatnej, pieniędzy i handlu. Zamierzał nawet na Sycylii zrealizować takie państwo. Założył w Atenach szkołę filozofów - Akademię Platońską, która działała od 387 r. p.n.e. do 529 r. n.e., kiedy to zamknął ją cesarz Justynian. Największych osiągnięć naukowcy Akademii dokonali w matematyce (analiza, logika, zasady proporcjonalności), nieco mniejsze w geografii, astronomii i medycynie. Wiele uwagi poświęcił Platon astronomii, uważając orbity ciał niebieskich za idealne koła (lub złożenia kół), a ruch po orbitach jako wynik działań boskich. Mimo wielkich rozważań filozoficznych Platon nie przyczynił się bezpośrednio do rozwoju wiedzy pozytywnej, a często wręcz spychał ją na manowce. Przyczynił się jednak do rozwoju wiedzy przez odpowiednie ukierunkowanie swoich uczniów.

Liceum Arystotelesa (IVw. p.n.e.)

Najwybitniejszym uczniem Platona był Arystoteles. Jego empiryczny umysł nie mógł się pogodzić z idealistycznymi koncepcjami Platona, choć początkowo był pod jego wielkim wpływem. Po śmierci mistrza Arystoteles odszedł od Akademii i wyjechał na dwór króla macedońskiego Filipa II, gdzie uczył i wychowywał jego syna Aleksandra, późniejszego wielkiego władcę. Po powrocie do Aten założył własną szkołę - Liceum. Szkoła Arystotelesa różniła się od Akademii głównie tym, że stosowała metodę doświadczalną. Np. w zoologii korzystano z doświadczeń rybaków, myśliwych czy pasterzy, nie gardząc żadną możliwością poznania świata przyrody. Liceum i Akademię różniła także organizacja pracy. Arystoteles stawiał na pracę zespołową i specjalizację naukowców w wybranych dziedzinach. Podobnie jak Platon, Arystoteles zajmował się metafizyką, a także dziedziną teorii poznania. Był jednak nie tylko filozofem, ale przede wszystkim wielkim organizatorem. Wraz ze swoimi uczniami zajmował się uporządkowaniem i skatalogowaniem dotychczasowych dokonań swoich poprzedników. Podzielił filozofię na praktyczną (etyka, polityka, retoryka, ekonomia i poetyka) oraz teoretyczną (fizyka, matematyka, metafizyka). Ogromne znaczenie miała działalność Arystotelesa w dziedzinie nauk przyrodniczych. Jego badania fizjologii i anatomii zwierząt zainicjowały naukowe traktowanie tych dziedzin (Historia Zwierząt). Pisał także dzieła z zakresu astronomii, mechaniki, retoryki i fizyki oraz ściśle filozoficzne. Największymi uczniami Arystotelesa byli: teoretyk (metafizyk) Teofrast i praktyk Straton - późniejsi przywódcy Liceum. Osiągnięcia Arystotelesa związane z Liceum były kontynuowane w Muzeum aleksandryjskim. Można powiedzieć, że były to szczytowe osiągnięcia starożytności, które przy późniejszym udziale takich naukowców jak Ptolemeusz czy Galen, stanowiły punkt wyjścia do nauki czasów nowożytnych. Logika usystematyzowana przez Arystotelesa była podstawą podręczników logiki aż do XIXw.

Muzeum aleksandryjskie (III - IIw. p.n.e.)

Liceum Arystotelesa, ze swoją olbrzymią biblioteką i zespołową organizacją badań naukowych, było pierwowzorem Muzeum w Aleksandrii. Wódz wojsk Aleksandra Wielkiego, zdobywca Egiptu, a późniejszy jego król - Ptolemeusz I Soter (Zbawca) oraz jego syn dysponowali znacznie większymi funduszami na badania naukowe niż Ateny czy inna polis. Dzięki tym funduszom i osobistemu zaangażowaniu Ptolemeuszów powstał wielki instytut badawczy nazwany Muzeum (świątynia Muz). W jego skład wchodziła biblioteka, ogród botaniczny i zoologiczny, pracownie chirurgiczne (prosektoria) i obserwatorium astronomiczne. O ile więc Akademia Platońska i Liceum Arystotelesa były osiągnięciami jednostek, to Muzeum opierało się na potędze państwa egipskiego. Ptolemeusze zdawali sobie sprawę ze związku nauki i władzy. W końcu wiele sukcesów armia Aleksandra Wielkiego zawdzięczała inżynierom.

Aleksandria była mieszanką różnych narodowości. O ocenie człowieka nie decydowało pochodzenie czy wyznanie, ale bogactwo, stanowisko i wykształcenie. Wielki napływ uczonych sprawił, że Aleksandria stała się głównym ośrodkiem naukowym w IIIw. p.n.e. Osiągnięcia w takich dziedzinach jak matematyka, geografia, astronomia, medycyna, optyka i nauki humanistyczne daleko prześcigały Grecję klasyczną. Jedynie w dziedzinie przyrodoznawstwa opisowego nie zdołano stworzyć nic, co mogłoby się równać z Historią Zwierząt Arystotelesa. Działali tu między innymi uczniowie Arystotelesa, Euklides (matematyka), Ktesibios (mechanika), Erastostenes (geografia, astronomia, matematyka - Sito Erastostenesa - metoda wyznaczania liczb pierwszych), Heron (mechanika, matematyka). Elementy geometrii Euklidesa przez wiele następnych wieków były obowiązującym podręcznikiem geometrii. Pracujący w Syrakuzach Archimedes utrzymywał ścisłe kontakty z uczonymi aleksandryjskimi. Był on jednym z najwszechstronniejszych uczonych greckich - zajmował się matematyką, geografią, astronomią i mechaniką, stosując w wielu dziedzinach rachunek różniczkowy. Wynalezione przez niego czerpadło ślimakowe (śruba Archimedesa) do dzisiaj wykorzystywane jest do nawadniania pól w Egipcie. W wyniku prac uczonych aleksandryjskich udoskonalano wiele istniejących i zbudowano jeszcze więcej nowych konstrukcji technicznych: przyrządy astronomiczne, telegraf wodny, młyn wodny, zegar wodny, pompa ssąco-tłocząca, sikawka przeciwogniowa, turbina wodna i parowa i wiele innych. O złożoności tych konstrukcji świadczyć może chociażby uwzględnienie w zegarze wodnym różnej długości godzin w zależności od pory roku (skala nieliniowa). Wiele z tych osiągnięć nie znalazło praktycznego zastosowania, ze względu na olbrzymie znaczenie pracy niewolniczej w tamtym okresie. Może za wyjątkiem wynalazków rozrywkowych oraz militarnych: katapulta, machina oblężnicza, pierwowzór "wiatrówki" (aerotonon). O zastosowaniu inżynierii do produkcji nikt nie chciał myśleć - od "czarnej roboty" byli niewolnicy.

Okres grecko-rzymski (Iw. p.n.e. - IIw. n.e.)

W porównaniu z epoką hellenistyczną, pełną twórczej działalności naukowej, okres rzymski to głównie skatalogowanie i przetworzenie wcześniejszych dokonań. Wyraźny rozwój widać jednak w naukach humanistycznych, zwłaszcza filologii i gramatyce. W dziedzinie medycyny niewątpliwym talentem był Galen, którego nazwisko było w średniowieczu tak popularne, że stało się synonimem medycyny, podobnie jak nazwisko Arystotelesa było synonimem filozofii. Galen dokonał wielu odkryć w dziedzinie anatomii i fizjologii, choć też wiele jego poglądów okazało się chybionymi - zwłaszcza te dotyczące zasad działania niektórych organów. Wynikało to z ograniczonych wówczas możliwości obserwacji i posiłkowania się zasadami filozofii (obecnie wiemy, że były fałszywe).

Oprócz Galena warto wspomnieć takich uczonych jak: Witruwiusz (teoria architektury i budownictwa), Frontinus (akwedukty i sztuka wojenna), Celsus, zwany rzymskim Hipokratesem (medycyna), Pliniusz (geografia i nauki przyrodnicze), Gemios (astronomia), Strabon (geografia) czy Ptolemeusz (geografia matematyczna, kartografia, optyka, teoria muzyki).

Osiągnięcia starożytnych naukowców miały ogromny wpływ na rozwój nauki w następnych wiekach i tysiącleciach. Niektóre z tych osiągnięć stosowane są w niezmienionej postaci do dnia dzisiejszego (zasady geometrii Euklidesa, rachunek trygonometryczny itp.). Inne uległy w ciągu następnych wieków mniejszym lub większym zmianom (geografia, medycyna). Było też dużo pseudoosiągnięć, które zostały później odrzucone (np. teoria geocentryczna w astronomii). Najcenniejszą rzeczą jednak był fakt, że ani wcześniej, ani później, aż do rewolucji przemysłowej w XVIIIw. nie nastąpił tak wielki, lawinowy rozwój wiedzy.