Okres hellenistyczny

323 p.n.e. - 146 p.n.e.

Aleksander Wielki, król Macedonii, zrealizował plany swego ojca Filipa II i w ciągu zaledwie 13 lat podbił Persję (obecnie Iran). Kiedy wstąpił na tron miał zaledwie 20 lat. Był taktycznym geniuszem, obdarzonym talentem przywódczym. Tworząc swoje państwo Aleksander przemierzał wraz z armią ogromne odległości. Po pokonaniu Persów w Azji ustanowił stolicę swojego imperium w Babilonie. Następnie zawrócił ku Egiptowi. Został tam gorąco przyjęty, gdyż wyzwolił Egipcjan spod przeszło 200 letniego panowania Persów - został uznany za faraona, syna boga Amona-Re. Następnie znów w Azji ścigał króla Persji - Dariusza, a potem jego zabójcę - władcę Baktrii (obecnie pd. tereny Turkmenistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu oraz pn. Afganistanu). W 326 r. p.n.e. podczas wyprawy na Indie, jego oddziały odmówiły, pierwszy i jedyny raz, dalszego marszu - Aleksander musiał wracać do Persji. Na początku 323 r. p.n.e. wyruszył do Babilonu, aby przygotować wyprawę do Arabii. Tam zachorował i po 11 dniach zmarł w wieku 32 lat. Nie wiadomo dokładnie jaka była przyczyna nagłej choroby i śmierci. Niektórzy mówią o otruciu, inni twierdzą, że zapił się na śmierć, bo przytaczane przez historyków objawy są bardzo podobne do ostrego zapalenia wątroby, przydarzającego się alkoholikom. Jego dowódcy rozpoczęli walki o imperium - po dwudziestu latach bojów, po bitwie pod Ipsos (301 r. p.n.e.), imperium ostatecznie rozpadło się na kilka państw. Największe i najpotężniejsze z nich to: królestwo Ptolemeuszów w Egipcie, królestwo Seleukidów w Azji (Syria) oraz królestwo Antygonidów obejmujące Grecję i Macedonię. Grecja zachowała własny samorząd, ale pozostawała pod protektoratem macedońskim. Królestwa te określane są mianem hellenistycznych, czyli ukształtowanych pod wpływem Greków.

Już od wojny peloponeskiej datuje się upadek gospodarczy i polityczny Grecji właściwej. Centra produkcji i handlu przeniosły się na wschód. Dotychczasowe kolonie usamodzielniły się. Grecja zaczęła się wyludniać - zastępy uczonych, literatów i artystów przeniosły się do państw hellenistycznych, głównie do Egiptu. Centrum nauki i kultury stała się Aleksandria. Biedna Grecja stanowiła teren wycieczek turystycznych bogatych Rzymian. Z dawnych miast-państw greckich tylko Ateny, pomimo ogólnej biedy, prowadziły jeszcze działalność kulturalną. Pewne większe znaczenie polityczne uzyskały utworzone około 280 r. p.n.e.: Związek Etolski (z siedzibą w Delfach) oraz Związek Achajski.

Kolonizacja odległych obszarów wiązała się z wprowadzeniem na te tereny greckiego języka, greckiej kultury i religii. Na bazie dialektu attyckiego, którym posługiwano się w Atenach, rozwinęła się nowa forma języka greckiego, tzw. koine (greka potoczna), wspólna dla wszystkich obszarów zamieszkanych przez żywioł grecki. W koine napisano później grecki przekład Nowego Testamentu, pisma Apostołów i pierwsze dokumenty Kościoła, a także literaturę piękną tego okresu. Przez następne wieki koine ewoluował i unowocześniał się (m.in. zapożyczał z innych języków), podczas gdy greka klasyczna trwała niezmienna, głównie jako język nauczany w szkołach i na uniwersytetach. W okresie tym, ukształtował się nowy typ światopoglądu, polegający m.in. na tym, że Grecy pochodzący z różnych stron Grecji poczuli się obywatelami świata (kosmopolityzm), a nie tylko miast-państw, zyskali świadomość jedności ekonomicznej państw hellenistycznych. W wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego założono dziesiątki nowych miast, w których wykorzystywano najlepsze wzorce urbanistyczne. Miasta tworzone były przeważnie na planie prostokąta, posiadały sieć wodociągową i kanalizacyjną, szerokie wygodne ulice. Pod względem wygody i czystości niektóre ówczesne miasta przewyższały Paryż z czasów Ludwika XV. W budownictwie sakralnym panował prządek joński, podczas gdy dorycki wykorzystywano w budownictwie świeckim. Sztuka hellenistyczna wiąże klasyczne greckie wzory z elementami wschodnimi.

Największe znaczenie naukowe i kulturalne osiągnęła egipska Aleksandria. Miasto olśniewało przybyszów bogactwem i wspaniałością. Dzięki znacznym funduszom, na cele naukowe, jakimi dysponował Ptolemeusz I powstał wielki instytut naukowy, nazwany Muzeum. W jego skład wchodziła biblioteka, ogród botaniczny i zoologiczny, pracownie chirurgiczne i obserwatoria astronomiczne. Miasto było mieszanką różnych narodowości. O ocenie człowieka nie decydowało pochodzenie czy wyznanie, ale bogactwo, stanowisko i wykształcenie. Wielki napływ uczonych sprawił, że Aleksandria stała się głównym ośrodkiem naukowym w takich dziedzinach jak matematyka, geografia, astronomia, medycyna i nauki humanistyczne. Działali tu między innymi uczniowie Arystotelesa i Euklides, autor dzieła Elementy geometrii (obowiązującego jako podręcznik przez następne stulecia). Pracujący w Syrakuzach Archimedes utrzymywał ścisłe kontakty z uczonymi aleksandryjskimi. Na bazie osiągnięć nauk przyrodniczych powstało wiele ważnych konstrukcji technicznych: telegraf wodny, młyn wodny, zegar wodny, pompa ssąco-tłocząca, sikawka przeciwogniowa, turbina wodna i parowa. Nie upowszechniły się one jednak ze względu na olbrzymie znaczenie pracy niewolniczej. Może za wyjątkiem wynalazków wykorzystywanych w wojnach: katapulty, machiny oblężnicze, pierwowzór "wiatrówki" (aerotonon).

Ten hellenistyczny świat istniał do połowy IIw. p.n.e. Dzięki wewnętrznym sporom pomiędzy państwami hellenistycznymi udało się Rzymianom bez większych problemów podbić Macedonię i Związek Achajski. Na przełomie II i I wieku p.n.e. uległy Rzymowi wszystkie państwa hellenistyczne, stając się prowincjami Cesarstwa. Jako ostatni upadł Egipt Ptolemeuszów, rządzony przez królową Kleopatrę - w 31 r. p.n.e.