Powstanie wolnej Grecji

1830 r. - 1922 r.

W 1821 r. stowarzyszenie Filiki Heteria zainicjowało rewoltę greckich oficerów, która przerodziła się w powstanie greckie. Objęło ono zarówno Peloponez jak i wyspy. Tradycja głosi, że to biskup Germanos z Patras zatknął 25 marca flagę zbuntowanych koło miasta Kalawryta (Kalavrita), dając tym samym znak do walki o niepodległość. Na wieść o walkach w Grecji pośpieszyli jej z pomocą ochotnicy z całej Europy. W 1824 r. zmarł na malarię w Mesolongi poeta lord George Byron, który przybył do Grecji aby wspomóc jej ruchy narodowowyzwoleńcze. Turcja usiłowała zdławić powstanie, wspomagając się Muhammadem Ali, tureckim namiestnikiem w Egipcie, który podbił Kretę, opanował Peloponez i zdobył Ateny. Głośnym echem po całej Europie odbiła się rzeź w Mesolongi. Ten port rybacki w zachodniej Grecji stał się strategicznym miejscem podczas powstania. W czasie oblężenia tego miasta w latach 1825-1826 głód i brak amunicji uniemożliwiły dalszą obronę. Po nieudanej próbie wydostania się z oblężenia, garstka obrońców wysadziła się w powietrze. Pozostałą ludność wymordowali żołnierze tureccy. Przegrana Turcji w wojnie z Rosją w 1829 r. zmusiła sułtana do udzielenia Grecji szerokiej autonomii, kończąc tym samym powstanie. Głową państwa greckiego, jeszcze oficjalnie nieuznawanego, został Ioanis Kapodistrias, dyplomata o europejskiej sławie, były minister spraw zagranicznych w carskiej Rosji. Pierwszą stolicą wolnej Grecji na kilka lat został Nafplion (Nauplion) na Peloponezie. W 1830 r., w protokole londyńskim, oficjalnie ogłoszono niepodległość Grecji.

Grecka walka o niepodległość łączy się z upadkiem imperium osmańskiego i początkiem "Wielkiej Idei" (Megali Idea) - ambitnego planu wskrzeszenia wielkiego państwa greckiego ze stolicą w Konstantynopolu.

Grecja musiała jednak tolerować ingerencję obcych mocarstw, które były gwarantami niepodległości odrodzonego w okrojonych granicach państwa (granice objęły zaledwie trzecią część populacji greckiej Imperium Otomańskiego). Początkowo Grecja była republiką, ale po zamachu na prezydenta Kapodistriasa mocarstwa europejskie ustanowiły monarchię, uznając że łatwiej im będzie sterować Grecją. Pierwszym królem Grecji, od 1832 roku, był Otton I, zaledwie 17-letni książę bawarski (z rodu Wittelsbachów). Wybrany został bez istotnych powodów, jako jeden z „bezrobotnych” europejskicj monarchów, zainteresowany Grecją. Choć związał się z nową ojczyzną, nigdy nie został zaakceptowany przez społeczeństwo greckie. W 1834 roku przeniesiono stolicę z Nafplionu do Aten, które w chwili odzyskania niepodległości były małą mieściną przycupniętą pod Akropolem i zamieszkałą przez zaledwie kilkanaście tysięcy mieszkańców. Obecny budynek greckiego parlamentu w Atenach, został wybudowany jako pałac dla Ottona I. Początkowo Otton I rządził Grecją w sposób absolutny, ale w 1843 r. pod groźbą zamachu stanu został zmuszony do ogłoszenia konstytucji - Grecja stała się monarchią konstytucyjną. W 1862 r. Otton I został zdetronizowany i zmuszony do opuszczenia Grecji. Zastąpił go książę duński, Jerzy I, późniejszy pradziadek obecnego króla brytyjskiego - Karola III. Za jego panowania do Grecji powróciły (od Anglii) Wyspy Jońskie - w 1864 roku i rozpoczęto odbudowę kraju. W tym samym roku uchwalono nową konstytucję, na mocy której Grecja stała się "monarchią demokratyczną". W wyniku działań dyplomatycznych, gry politycznej w Europie oraz zrywów zbrojnych na rzecz powrotu do macierzy, Grecja odzyskiwała stopniowo kolejne obszary. W 1881 roku, po przegranej przez Turcję wojnie, przyłączono do Grecji południowy Epir i Tesalię. W 1897 r. Grecja wszczęła samodzielnie wojnę z Turkami (m. in. o Kretę) i poniosła sromotną klęskę. Tylko na skutek mediacji mocarstw nie poniosła strat terytorialnych. Dopiero sprzymierzywszy się z bałkańskimi sąsiadami, wygrała dwie wojny bałkańskie (1912-1913 r.) i powiększyła dwukrotnie swoje terytorium (zyskując Epir, Macedonię (1912 r.), Kretę oraz wschodnie wyspy Morza Egejskiego (1914 r.)).

W latach 1882 - 1893 zakończono budowę imponującego dzieła inżynierii - Kanału Korynckiego, którego budowę zaplanował Julisz Cezar, a rozpoczął cesarz Neron. Do czasu otwarcia kanału, statki pokonywały 6 kilometrowy przesmyk lądem - rozładowywano je, przeciągano po wyłożonej kamiennymi płytami drodze-pochylni, a następnie wodowano i ponownie załadowywano towarami. Statki omijały w ten sposób bardzo niebezpieczne wody Przylądka Matapan - najbardziej na południe wysuniętego skrawka Peloponezu.

Na przełomie XIX i XXw. z historią Grecji związane było trwale nazwisko Polaka - Zygmunta Mineyki. Był to polski arystokrata, powstaniec styczniowy, oficer, naukowiec i inżynier. Po ucieczce z zesłania na Syberię i zasługach dla Francji, rząd tego kraju zapewnił mu możliwość studiów w elitarnej École Militaire w Paryżu, na wydziale inżynierii lądowej i wodnej. Po ich ukończeniu przeniósł się na Bałkany, gdzie prowadził budowę linii kolejowych, mostów i kanałów w Bułgarii, Turcji i Grecji. W 1891 odszedł ze służby w Konstantynopolu i przeniósł się do Aten, gdzie został naczelnym inżynierem państwa greckiego, pozostając na tym stanowisku do 1917 r. W czasie pokoju odpowiadał m.in. za wielkie projekty osuszania bagien i regulacji rzek. W czasie walk o zjednocznie Krety z Grecją Mineyko został szefem sekcji topograficznej w sztabie generalnym i zaopatrywał grecką armię w niezwykle przydatne mapy taktyczne. Brał udział w rekonstrukcji i w renowacji antycznych obiektów olimpijskich, w tym Stadionu Panathinaikos (Kalimarmaro) goszczącego pierwsze nowożytne Igrzyska Olimpijskie w 1896 roku. Podczas igrzysk, Mineyko pisał sprawozdania ze stadionu olimpijskiego do polskiej gazety Czas. W polskich czasopismach wydawanych w Krakowie i we Lwowie publikował listy, przedstawiając problemy greckiej polityki dotyczące konfliktów etnicznych z pro-greckiego punktu widzenia. Jedna z córek Mineyki - Zofia, wyszła za mąż za Georgiosa Papandreu, trzykrotnego premiera Grecji, ojca Andreasa (również premiera) a dziadka Georgiosa także premiera Grecji. Więcej o Zgmuncie Mineyko w osobnym rozdziale.

Na początku 1913 roku król Jerzy I oznajmił, że w 50 rocznicę objęcia tronu, w październiku abdykuje na  rzecz swojego syna Konstantyna. 18 marca król udał się w  towarzystwie adiutanta na spacer do portu w Salonikach. W drodze powrotnej  odwiedził kawiarnię, w której czekał uzbrojony szaleniec. Postrzelony w plecy król zmarł na miejscu. Ujęty zamachowiec popełnił samobójstwo w czasie procesu. Władzę w Grecji objął król Konstantyn I.

Pierwsza Wojna Światowa rozpoczęła się w 1914 roku. Premier rządu Wenizelos był zwolennikiem czynnego zaangażowania po stronie aliantów (Ententy). Przeciwnikiem takiego rozwiązania był król Konstantyn mocno związany z niemieckim cesarzem Wilhelmem II, swoim szwagrem. Konstantyn był zwolennikiem utrzymania pełnej neutralności kraju. Wenizelos rozpoczął organizowanie ruchu na rzecz przystąpienia do wojny. W 1916 Wenizelos udał się do Salonik i stworzył tam opozycyjny rząd, który wkrótce uznały Anglia i Francja. Rząd ten zadeklarował wojnę z Niemcami i Bułgarią. 2 lipca 1917 Grecja przystąpiła do wojny po stronie Ententy. W 1917 król Konstantyn I abdykował na rzecz swojego drugiego syna Aleksandra I. W 1918 roku połączone siły angielsko-francusko-grecko-serbskie uderzyły z Salonik na północ. Wkrótce przełamano opór Bułgarów - 30 września wojska bułgarskie skapitulowały, podpisując zawieszenie broni w Salonikach. Część armii Ententy wyzwoliła Trację zajmując Adrianopol, kierując się dalej na Konstantynopol. 30 października zawarto rozejm z Turcją, a wkrótce - 11 listopada skończyła się też I Wojna Światowa. Traktat Wersalski przyznał Grecji rozległe i strategiczne terytoria. Od Bułgarii Grecja uzyskała tereny Zachodniej Tracji, od Turcji Wschodnią Trację, część wysp morza Egejskiego w tym dwie wyspy u wejścia do Dardaneli i część Azji Mniejszej ze Smyrną (obecnie Izmir). Do spełnienia ostatecznych marzeń niemal każdego Greka zabrakło już tylko trzech pozycji: Cypru (brytyjskiego), Dodekanezu (włoskiego) i Konstantynopola.

W 1920 roku zmarł król Aleksander I, a na tron powrócił Konstantyn I. Spór z Turcją o Trację Zachodnią i Smyrnę doprowadził w 1920 r. do wojny, którą Grecja przegrała w 1922 r. Zbrojna próba zdobycia Konstantynopola zakończyła się katastrofą, co było kresem Wielkiej Idei. Dodatkowo Grecy musieli opuścić Smyrnę i to w tragicznych okolicznościach. Obecnie Smyrna (Izmir) jest mało znaczącym miastem na wybrzeżu Morza Egejskiego, ale w początkach lat dwudziestych był głównym, kilkusettysięcznym portem i oknem na świat całej małoazjatyckiej greckiej populacji. Na skutek naporu wojsk tureckich w sierpniu 1922 r. Grecy zaczęli w panice opuszczać to miasto, które zaledwie w ciągu tygodnia zostało doszczętnie ograbione i spalone przez Turków. Traf chciał, że młody Aristotelis Onassis, smyrneńczyk z pochodzenia, był pośród uciekającego tłumu. Spalenie Smyrny zostało więc wiernie opisane w licznych biografiach tego najbogatszego na świecie Greka. Historycy spierają się co do liczby ofiar: szacunki sięgają kilkuset tysięcy. Jedna kwestia nie jest na pewno sporna - wszyscy przyznają, że Wielka Idea spłonęła wraz ze Smyrną.

Na mocy Traktatu Lozańskiego z 1923 r. Turcja odzyskała Smyrnę i zachodnią Trację. Nastąpiła wymiana ludności pomiędzy Grecją i Turcją według kryterium wyznaniowego (przymusowe wysiedlenia). Muzułmańska ludność Grecji (ok. 400 tysięcy osób) powróciła do Turcji. Greccy ortodoksyjni chrześcijanie (ok. 1,3 miliona osób) zostali zmuszeni do opuszczenia ziemi ojców i wyjazdu do Grecji. Do legendy przeszła rozpacz muzułmańskiej części populacji Krety, która została zmuszona do opuszczenia kraju uznawanego przez nią za ojczyznę. Może w jeszcze trudniejszej sytuacji znaleźli się Grecy małoazjatyccy. W Azji stanowili bogatszą część społeczeństwa i nagle powrócili do ojczyzny bez dobytku, zdani na łaskę „starych Greków”. W ten sposób zakończyła się, trwająca ponad 3 tysiące lat, obecność narodu greckiego na terenach Azji Mniejszej. Pozostało jeszcze tylko skupisko Greków w Konstantynopolu (ok. 300 tys. osób), które w ciągu kilku kolejnych dekad zmalało dziesięciokrotnie (z powodu tureckiej dyskryminacji).

Licząca wówczas zaledwie 5 mln mieszkańców uboga Grecja stanęła przed problemem wyżywienia, zapewnienia pracy i dachu nad głową ogromnej rzeszy przybyszów. Proces pełnej asymilacji trwał kilkadziesiąt lat. Trudną sytuację kraju pogłębiały dodatkowo ogólnoświatowy kryzys ekonomiczny oraz wewnętrzna niestabilność polityczna.