Ceramika - wazy greckie

Produkcja ceramiki greckiej była ważną dziedziną gospodarki, a handel tymi wyrobami obejmował cały basen Morza Śródziemnego. Badania archeologiczne i rekonstrukcje waz greckich pozwalają nie tylko poznać technikę garncarską, ale także dają obraz życia codziennego Greków, utrwalony w malowidłach na wazach.

Historia greckiego malarstwa wazowego obejmuje nieprzerwany okres od Wieków Ciemnych do czasów hellenistycznych, jednak największy jego rozwój nastąpił począwszy od okresu archaicznego do klasycznego. Z okresu archaicznego, a nie jak się powszechnie sądzi klasycznego, pochodzą najwspanialsze okazy waz. Wynika to przede wszystkim z dążenia twórców archaicznych do uzyskania wysokiego realizmu i troski o harmonię pomiędzy rodzajem dekoracji, a rodzajem naczynia. Głównymi ośrodkami produkcji były początkowo Ateny, Korynt, Argos, Rodos, Samos, Naksos i Paros. W VIIw. p.n.e. pozycję dominującą uzyskał Korynt, a w VI i Vw p.n.e. - Ateny. W IVw. p.n.e. rozpoczął się upadek warsztatów garncarskich w Grecji - produkcja zaczęła rozwijać się w południowej Italii. W następnych wiekach naczynia o dekoracji malowanej zaczęły ustępować naczyniom o dekoracji rzeźbionej (reliefowej).

Naczynia ceramiczne wyrabiano z czerwonej gliny na kołach garncarskich lub czasem wyciskano w formach. Po wyschnięciu malowano pokostem elementy dekoracyjne, a następnie wypalano w specjalnych piecach, w temperaturze około 950ºC. W technice czarnofigurowej malowano pokostem postacie i motywy, zaś w czerwonofigurowej tło. Podczas wypalania zachodziły procesy chemiczne, które sprawiały, że części naczyń pokryte pokostem stawały się czarne i szkliste, a odsłonięte - czerwone. Czasem po wypaleniu niektóre detale złocono lub malowano kolorowymi farbami, jednak te dodatkowe zdobienia były znacznie mniej trwałe. W Vw. p.n.e. w Atenach stosowano jeszcze inną technikę zdobniczą - całe naczynia malowane były na biało i na takie tło nanoszono wielobarwne motywy dekoracyjne. Takie naczynia stosowane były głównie w związku z kultem zmarłych i z tym wiązały się umieszczane na nich sceny.

Prawie wszystkie wazy greckie były naczyniami użytkowymi. Wykorzystywano je do różnych celów. Były przydatne przy narodzinach, zaślubinach, pogrzebach, obrzędach religijnych, a także w czynnościach dnia codziennego. W zależności od przeznaczenia miały inny kształt i zdobnictwo. Archeolodzy klasyfikują ponad 20 rodzajów naczyń, z których najważniejszymi były:
Naczynia stołowe:
  - do picia: kylix (czara) (14, 15), kantaros (11), skyfos (3) i ryton,
  - do czerpania: kyatos (2),
  - do nalewania: ojnochoe (9),
  - do mieszani wina i wody: krater (8, 18, 19), dejnos i stamnos (1),
  - do chłodzenia wina: psykter (20) (wstawiany do krateru),
  - do przechowywania wody: hydria (dzban) (10),
  - do przechowywani oliwy: lekyt (16) i askos,
  - do przechowywania innych płynów: amfora (6, 7, 17) i pelike (4),
Naczynia toaletowe:
  - do przechowywania perfum: aryballos (12) i alabastron (5),
  - szkatułka do biżuterii: pyksis (13),
Naczynia kultowe:
  - do ofiar płynnych: fiala,
  - przy zaślubinach: lutroforos i lebes gamikos,
  - w kulcie zmarłych: lekyt (16).

W związku z dekoracją malarską naczyń greckich wyróżnia się 5 podstawowych styli: protogeometryczny, geometryczny, orientalizujący, czarnofigurowy i czerwonofigurowy.

Styl protogeometryczny (Xw. p.n.e.)

Pierwsze naczynia ceramiczne cechowały się wielkim bogactwem motywów ornamentalnych z elementami wzorowanymi na żywej przyrodzie. Początkowo zdobnictwo było polichromowane (wielobarwne) starające się realnie przedstawić motywy przyrodnicze. W kolejnych okresach daje się zaobserwować dążenie do coraz większej stylizacji i dekoracyjności, lecz bez użycia tak dużej palety barw. Naczynia te podzielone były poziomymi liniami na pasy o bogatym zdobnictwie. Choć przyroda była głównym motywem dekoracyjnym, to występowały także motywy linearne (np. spirale). Starano się wypełnić ornamentami całą powierzchnię naczynia. Najbardziej reprezentatywnymi okazami tego stylu są amfory i wysokie na 2 metry beczki, służące do przechowywania wina i oliwy.

Styl geometryczny (IX-VIIIw. p.n.e.)

Styl geometryczny stanowił rozwinięcie stylu protogeometrycznego. Naczynia zdobione były pasowo układanymi (poziomo) zgeometryzowanymi postaciami ludzi i zwierząt oraz elementami czysto geometrycznymi (trójkąty, meandry, gwiazdy, zygzaki itp.). Linie ornamentu łamały się przeważnie pod ostrym kątem. Pojawiły się pierwsze sceny z życia ludzi: podróże morskie, bitwy, sceny pogrzebów, walk na pięści, zawodów tanecznych itp. Postacie były jednak tak dalece zgeometryzowane, że często bardziej przypominały znaki niż żywe istoty. Najciekawszymi okazami stylu geometrycznego są wazy dipylońskie (znalezione w nekropoli ateńskiej za bramą Dipylon). Są to głównie wielkie amfory i kratery (do 2 metrów wysokości), bez dna, umieszczane na grobach jako pomniki. Centralną część naczyń zajmowały figuralne sceny z uroczystości pogrzebowych.

Styl orientalizujący (720-620 r. p.n.e.)

W VIIw p.n.e. styl geometryczny zaczął ustępować nowemu stylowi, będącemu pod wpływem kultury Wschodu. Wazy miały nadal zdobnictwo w układzie pasowym, lecz elementami dominującymi były wschodnie rośliny i postacie zwierząt (rzeczywiste lub mityczne). Grecy oczarowani byli kulturą Wschodu, więc jak za dotknięciem różdżki pojawiły się na wazach lwy, gryfy, skrzydlate chimery, palmy czy lotosy. W wazach tego typu specjalizował się Korynt, Kreta, ośrodki na Cykladach i w Azji Mniejszej (Milet). Na przełomie VII i VIw p.n.e. greckie malarstwo ceramiczne zaczęło wyzwalać się spod wpływów orientalnych, za to na terenie Italii zaczęły rozwijać się warsztaty produkujące wazy italskie, wiernie naśladujące dotychczasową produkcję koryncką.

Styl czarnofigurowy (około 560 do 530 r. p.n.e.)

Styl czarnofigurowy wyparł w ceramice greckiej styl orientalizujący. Zerwano całkowicie z wielokolorowymi zdobieniami na rzecz czarnych figur występujących na czerwonym tle. Malarz malował pokostem elementy dekoracyjne i figury, pozostawiając nie pomalowane tło. Podczas wypalania zachodziły procesy chemiczne (redukcja tlenku żelaza z gliny w pokoście), które sprawiały, że figury stawały się czarne i szkliste, a tło przybierało ceglastą barwę wypalonej gliny. Dekoracje były niezwykle trwałe, ze względu na szklistą powierzchnię i stopienie z gliną podłoża. Generalnie kontynuowano z poprzednich okresów pasowy układ dekoracji. Coraz częściej jednak zdarzały się naczynia z dużą, centralnie umieszczoną sceną o tematyce z życia codziennego lub mitologii. Głównymi ośrodkami produkcyjnymi były Ateny i  Chalkis. Świadomość artystów co do znaczenia ich twórczości wzrosła na tyle, że zaczęto powszechnie podpisywać wazy imieniem garncarza i malarza. Najbardziej znane nazwiska to: Sofilos, Klitias, Ergotimos, Amasis, Nikostenes, Ekseskias czy Andokides. Chociaż styl czarnofigurowy stosowany był jeszcze przez cały Vw. p.n.e., to dominował już wówczas nowy styl: czerwonofigurowy.

Styl czerwonofigurowy (530-400 r. p.n.e.)

Około 530 r. p.n.e. w Atenach została wynaleziona nowa technika dekoracyjna - tło malowano połyskującą czernią, natomiast postacie miały naturalny, czerwony kolor gliny. Nowy styl czerwonofigurowy umożliwił wykonywanie bardziej realistycznych szczegółów (dokładniejsze odtworzenie muskulatury, cieniowanie itp.), toteż szybko się upowszechnił. Łatwiej bowiem było nanosić drobne szczegóły pokostem, niż pozostawiać drobne miejsca nie zamalowane. Wśród motywów królowała tematyka mitologiczna i sceny z  życia codziennego. Był tam warsztat rzemieślniczy i szkoła, fletnistki i tancerki, hetery i sceny miłosne. Oprócz scen "przyzwoitych" zdarzały się też skandalizujące (pijacy, ludzie z marginesu społecznego). Dzięki temu, że dla malarzy nie istniały żadne tematy tabu, sceny utrwalone na wazach czerwonofigurowych są niezwykle cennym zapisem życia społeczności greckiej przełomu epoki archaicznej i złotego wieku. Również tematy mitologiczne umieszczane na wazach są kopalnią wiedzy na tematy związane z mitami, często będąc rozstrzygnięciem wielu niejasności w mitach czy obrzędach religijnych. Najciekawszym okresem ceramiki czerwonofigurowej jest epoka stylu archaicznego albo surowego (530-475 r. p.n.e.). Po niej nastąpiła epoka "stylu swobodnego", której tematyka zdobnicza bazowała na dziełach wielkiego malarstwa, a często wręcz wykonywano na wazach miniaturowe kopie tradycyjnych malowideł. Ze znanych mistrzów malarstwa czerwonofigurowego największą sławą cieszyli się, rywalizujący ze sobą Eutymides i Eufronios. O ich rywalizacji świadczyć może napis na jednej z waz: Malował to Eutymides, syn Poliosa, tak, jak jeszcze nie malował Eufronios. Inni znani twórcy to: Duris, Brygos, Hieron.

Wspaniałemu rozwojowi ceramiki ateńskiej położył kres wybuch wojny peloponeskiej. Ateny utraciły zamiejscowe rynki zbytu, eksport podupadał. Obniżał się także poziom twórczości garncarskiej. Chociaż jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano wazy greckie, to szczytowy okres twórczości już przeminął.