Okres archaiczny

800 p.n.e. - 500 p.n.e.

Odrodzenie kultury greckiej rozpoczęło się około 800 r. p.n.e. wraz z ukształtowaniem się na terenie całej Grecji rywalizujących ze sobą miast-państw (tzw. polis), które dysponowały nowymi technikami walki (falanga), wykształciły zasady polityki i stworzyły nową sztukę. Najbardziej znane miasta to Ateny i Sparta. Nie można więc mówić o jednolitym, spójnym organiźmie państwowym, bo takowego nie było. Podział na polis wynikał głównie z warunków naturalnych. Na lądzie granice stanowiły łańcuchy górskie, zaś na morzu ludność rozproszona była na ponad 100 wyspach.

W okresie archaicznym rozpoczął się stopniowy rozwój Aten - od monarchii, przez rządy Areopagu (rada arystokratów i co rok wybieranych 10 archontów) do wczesnej demokracji ateńskiej. Organizował ją, od 594 r. p.n.e., bogaty kupiec i poeta - Solon, na podstawie nieograniczonego pełnomocnictwa Areopagu. Ustrój demokracji ateńskiej określała konstytucja i kodeksy praw, wprowadzono sądy, ujednolicono systemy miar, sklasyfikowano obywateli (według zamożności). Po Solonie Atenami rządził Pizystrat i jego synowie. Choć były to rządy tyrańskie, to doprowadziły one do znacznego rozkwitu miasta. Po upadku tyranów wprowadzono w Atenach nowe reformy, które pogłębiły demokrację (Klejstenes - 508/507 r. p.n.e.).

Oprócz Aten znacznie rozwinęła się Sparta - arystokratyczne państwo typu militarnego. Obywatele już od 7 roku życia wychowywani byli z dala od domu rodzinnego, wśród rówieśników, pod komendą starszych (20-30-latków). W wychowaniu główny nacisk kładziono na gimnastykę, śpiewy pieśni bojowych i musztrę, wychowując młodzieńców (w ciągu kilkunastu lat) na zdyscyplinowanych i dzielnych żołnierzy. Dalsze życie spartiatów toczyło się w trybie koszarowym. Oprócz pełnoprawnych obywateli - doryckich spartiatów, do społeczeństwa Sparty należeli periojkowie - wolni, ale bez praw politycznych oraz heloci - niewolnicy rekrutujący się z achajskiej ludności podbitej. Ustrój Sparty opierał się na prawach Likurga. Na czele państwa stało dwóch królów (z dwóch głównych rodów: Agiadów i Europontydów), ale władza wykonawcza należała do 5 eforów (wybieranych przez lud). Posiadali oni ogromną władzę i byli prawie równi królom. Przewodniczyli też radzie starszych (28) - geruzji. Ostatnim organem władzy była apella - zgromadzenie wszystkich spartiatów, którzy ukończyli 30 rok życia. Na apelli przemawiali tylko królowie, eforowie i członkowie geruzji (geronci)- pozostali spartiaci tylko głosowali.

Innym ciekawym państwem była Amfiktonia Delficka - związek miast-państw grupujących się wokół ośrodka kultu Apollina w Delfach. Po zwycięstwie nad sąsiednią, bogatą Krysą podczas 10-letniej tzw. pierwszej świętej wojny, Amfiktonia uzyskała duże znaczenie polityczne. Na pamiątkę zwycięskiej wojny w 582 r. p.n.e. przekształcono istniejące tu lokalne igrzyska na odbywane co cztery lata igrzyska pytyjskie - ku czci Apollina. Amfiktonia Delficka objęła z czasem prawie całą północną i środkową Grecję.

Rok 776 p.n.e. jest tradycyjną datą pierwszych igrzysk olimpijskich na cześć Zeusa. Igrzyska nowożytne zaczynają się nadal w greckiej Olimpii - rozpaleniem ognia olimpijskiego.

W VIII-VIw. p.n.e. trwał okres wielkiej kolonizacji. Statki miast-państw greckich docierały do wybrzeży Morza Czarnego, cieśniny Hellespont (obecnie Dardanele) i Bosfor oraz północnego Morza Śródziemnego (Italii, a nawet Francji i Hiszpanii). Tam powstawały osady greckie, które wraz z Grecją kontynentalną i wyspami utworzyły tak zwaną Wielką Grecję. Zetknięcie z innymi ludami uświadomiło Grekom ich wspólnotę językową i kulturową, w wyniku czego powstała nazwa Hellenowie obejmująca wszystkich Greków. Rezultatem kolonizacji było powstanie i umocnienie się systemu produkcji opartej na pracy niewolniczej. Nastąpiło oddzielenie się rzemiosła od rolnictwa (powoli tracącego na znaczeniu), a co za tym idzie dalsze zróżnicowanie klasowe społeczeństwa greckiego. Najważniejszym wydarzeniem dla rozwoju handlu i gospodarki w VII wieku było pojawienie się monet. Początkowo bito je z elektronu - stopu srebra i złota w bardzo różnych proporcjach, a następnie z czystego złota lub srebra (VI wiek).

W początkach okresu archaicznego na bazie alfabetu fenickiego powstał alfabet grecki i pierwsze dzieła literackie (najpierw śpiewane, potem recytowane, a w końcu spisane). W latach 750-700 p.n.e. powstały poematy epickie Homera: "Iliada" i "Odyseja" (sławiąca triumfalny powrót Odyseusza spod Troi), a około 630 r. p.n.e. dzieła liryczne Safony i Alkajosa z Lesbos. W VIII wieku p.n.e. po raz pierwszy pojawiły się ozdobne wyroby garncarskie. Z okresu archaicznego, a nie jak się powszechnie sądzi klasycznego, pochodzą najwspanialsze ich okazy. Początkowo malowano czarne postacie na naturalnym czerwonym tle gliny. Jednak około 530 r. p.n.e. w Atenach została wynaleziona nowa technika - tło malowano połyskującą czernią, natomiast postacie miały naturalny, czerwony kolor gliny. Nowy styl czerwonofigurowy umożliwił wykonywanie bardziej realistycznych szczegółów, toteż szybko się upowszechnił. Rzeźby archaiczne stanowią pierwsze studium anatomii - niezbyt proporcjonalne i bez specjalnej dbałości o szczegóły anatomiczne. Przedstawiane postacie były statyczne. Oczywiście piękne było tylko ciało męskie - stąd nagie męskie akty, a kobiety zawsze przedstawiane były jako ubrane. Okres archaiczny był też czasem rozwoju nauk ścisłych i filozofii. Znaczącą rolę miała szkoła w Milecie, przede wszystkim dzięki filozofom natury: Tales (matematyk i astronom), Anaksymader (geograf, twórca zegara słonecznego) i Anaksymenes. Z Samos pochodził matematyk i filozof Pitagoras, założyciel słynnej szkoły pitagorejczyków (Związek Pitagorejski) w Krotonie.

Architektura tego okresu to przede wszystkim perypter - świątynia, z charakterystycznym wieńcem kolumn zewnętrznych otaczających sanktuarium. O ile same kolumny nie są pomysłem Greków (stosowano je także wcześniej w Egipcie, we wnętrzach sal), to otoczenie wewnętrznego sanktuarium jednym lub kilkoma rzędami kolumn zewnętrznych, utrzymujących dach świątyni, jest grecką innowacją. Geneza kolumnady wokół świątyni (peristasis) wynika prawdopodobnie z faktu, że pierwsze sanktuaria i miejsca kultu stanowiły drewniane posągi bóstw, umieszczane pośrodku gajów. Tak więc kolumny otaczające sanktuarium, początkowo drewniane, potem kamienne są naturalną ewolucją miejsc świętych, migrujących z czasem do centrum miast, gdzie nie było naturalnych gajów. Możliwe, że pionowe żłobkowania trzonów kolumn (kanelury) nawiązują do powierzchni pni drzew obrabianych siekierą. Charakterystycznym przykładem takiej ewolucji jest świątynia Hery w Olimpii. Wzniesiona została około 600 r. p.n.e. z drewnianymi kolumnami. Drewniane kolumny zewnętrzne zastępowano potem stopniowo kamiennymi. W zależności od pobożności i hojności wiernych miały one różną grubość i zdobnictwo. Po kolumnach wymieniano na kamienne inne elementy budowli, aż do uzyskania świątyni całkowicie zbudowanej z kamienia.

Po wprowadzenie perypteru (świątynia otoczona kolumnami) i zastosowaniu kamienia architektura grecka wyodrębniła, około 600 r. p.n.e., dwa podstawowe kierunki stylistyczne (porządki architektoniczne): dorycki (męski, "przysadzisty" i surowy) oraz joński (kobiecy, bogaty, elegancki i lekki). Porządek dorycki rozpowrzechniony był głównie na greckim stałym lądzie i w Italii, podczas gdy joński występował głównie w Azji Mniejszej (Jonia) i na wyspach. Ciekawym rozwiązaniem było też stosowanie we wnętrzach świątyń doryckich wystroju jońskiego.