Wojna domowa w Grecji

1946 - 1949

II Wojna Światowa w Grecji

W kwietniu 1941 roku Niemcy i Włochy rozpoczęły inwazję na Bałkanach i w ciągu dwóch miesięcy opanowały Grecję. Król i rząd wyemigrowali z kraju, a na czele ruchu oporu stanęli komuniści, tworząc Grecki Front Wyzwolenia Narodowego (EAM, 1941) i jego siły zbrojne (ELAS), które z powodzeniem walczyły z wrogiem. Na wyzwolonych terenach, poza kontrolowanym przez rojalistów Epirem, tworzono partyzancką republikę, nieuznającą królewskiego rządu emigracyjnego, jako pozbawionego demokratycznej legitymizacji. Było to tzw. ludowe państwo EAM-ELAS z samorządem terytorialnym i sądami ludowymi - zwane także Wolną Grecją. Celem ELAS nie była jednak budowa komunizmu, tylko wyzwolenie kraju spod faszystowskiej okupacji oraz zapewnienie ojczyźnie suwerenności jako republice. Po wyzwoleniu Grecji spod okupacji hitlerowskiej powstał prawicowy rząd, z premierem Georgiosem Papandreu (zięciem Zygmunta Mineyki), wspierany przez Wielką Brytanię i armię brytyjską. W grudniu 1944 r. doszło do zorganizowanych przez komunistów masowych demonstracji antyrządowych, krwawo stłumionych przez policję. Od kul na placu Syntagma zginęło wówczas ponad 20 osób, a ponad 100 zostało rannych.

Grecka Wojna Domowa 1946-1949

12 lutego 1945 r. w letnisku Warkiza k. Aten podpisano porozumienie rozwiązujące wszystkie oddziały partyzanckie i paramilitarne (porozumienie z Warkizy). W 1946 r. po plebiscycie, prawdopodobnie sfałszowanym, przywrócono w Grecji monarchię - na tron ponownie powrócił Jerzy II. Ustalono, że państwo greckie, w drodze normalnego poboru, od podstaw utworzy siły zbrojne i policję. Jednak pominięto w poborze byłych bojowników ELAS - wielu z nich represjonowano, internowano lub więziono. Lasy i góry Grecji zaczęły ponownie zapełniać się uciekinierami przed falą terroru. Komunistyczna Partia Grecji (KKE) zbojkotowała przeprowadzone w atmosferze terroru wybory parlamentarne i nie uznała wyłonionego w nich prawicowego, monarchistycznego rządu. (Obecnie uznaje się, że był to wielki błąd – istniały duże szanse na utworzenie rządu koalicyjnego i uniknięcie wojny domowej.) W październiku 1946 r. KKE ogłosiła sformowanie komunistycznej formacji partyzanckiej – Demokratycznej Armii Grecji (DSE), liczącej ok. 35 tys. bojowników, rekrutujących się głównie z bojowników ELAS, wcześniej walczących z hitlerowcami. DSE atakami na posterunki policyjne i mniejsze jednostki wojska doprowadziła do wybuchu wojny domowej.

Z czasem DSE ogłosiła jako swój główny cel przekształcenie Grecji w państwo komunistyczne oraz przyłączenie jej do strefy wpływów ZSRR. Jesienią 1947 r. rząd Grecji ogłosił zaciąg do wojska, w wyniku którego pod bronią miało być 200 tys. osób. Jednak w I połowie 1948 roku DSE faktycznie kontrolowało już większość terytorium państwa. Wojna domowa trwała 3 lata, a największymi bitwami stoczonymi przez DSE, stał się dwukrotnie bój o masyw góry Grammos. Pod koniec sierpnia 1949 r. wojska rządowe z pomocą logistyczną USA (m.in. lotnictwo i oficerowie amerykańscy) pokonały siły DSE. W decydującej bitwie armia rządowa użyła 180 tysięcy żołnierzy, 150 dział, 200 transporterów opancerzonych oraz czołgów, 80 samolotów. 16 października 1949 r. władze ogłosiły zakończenie działań bojowych. Partyzanci z DSE nie złożyli jednak broni - przekroczyli granicę albańską rozpraszając się po krajach demokracji ludowej.

Represje wobec byłych uczestników ruchu oporu

Sztab wojsk rządowych postulował kontynuację operacji przeciwpartyzanckiej także w granicach Albanii, jednak sprzeciwili się temu Amerykanie. Pozostałych w Grecji byłych członków antyhitlerowskiego ruchu oporu EAM/ELAS oraz bojowników i sympatyków DSE długotrwale więziono - umieszczano ich w obozach, z początku jenieckich, następnie w specjalnie w tym celu utworzonych obozach koncentracyjnych. Wg oceny obu stron konfliktu – represjami objęto łącznie 100-150 tysięcy osób, a dużą ich liczbę rozstrzelano (szacuje się, że nawet 70 tys.). Łącznie w trakcie wojny domowej i tuż po jej zakończeniu ponad 200 tysięcy osób opuściło swe domy samodzielnie, a dalszych 800 tysięcy mieszkańców prowincji przymusowo wysiedliła armia rządowa. Bardzo wielu z nich ostatecznie osiedliło się w Atenach i Salonikach - populacja tych miast wzrosła wówczas skokowo i w kolejnych latach nadal szybko rosła. Pod koniec XX wieku tylko w tych dwóch metropoliach mieszkała połowa całej ludności Grecji.

Co najmniej 65 tys. partyzantów DSE i ich bliskich w obawie przed represjami opuściło Grecję, znajdując schronienie w „bratnich” krajach socjalistycznych. Często były to całe rodziny, ale czasem tylko dzieci, które partyzanci odbierali rodzicom, aby „chronić” je przed wojną. Do dziś istnieją spory, czy była to rzeczywiście ochrona, czy też tylko chęć uczynienia z nich młodych komunistów. Około 14 tysięcy spośród emigrantów, w tym ponad 3100 dzieci w wieku szkolnym, trafiło do Polski.

Grecja po wojnie domowej

Ostateczne zwycięstwo sił monarchistycznych, wspieranych przez część krajów zachodnich, umożliwiło wstąpienie Grecji w struktury NATO (1952). W 1961 r. Grecja stała się członkiem stowarzyszonym EWG. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte były latami szybkiego wzrostu gospodarczego, m.in. za sprawą amerykańskiej pomocy w ramach programu Marshalla. Po zakończeniu działań wojennych nie ustały jednak całkowicie prześladowania administracyjne, a nawet skrytobójstwa osób podejrzewanych o lewicowe poglądy. Działacze lewicy narażeni byli na ataki bojówek skrajnej, antydemokratycznej części prawicy oraz popełniano przeciw nim zbrodnie sądowe. Zdarzały się też zabójstwa parlamentarzystów lewicy, dokonywane nawet na forum publicznym. Po krótkim okresie liberalizacji, lecz wciąż tylko pozorów demokracji, z połowy lat 60., nastąpił wojskowy zamach stanu „czarnych pułkowników”, dokonany w roku 1967. Czasy junty należą do najczarniejszych kart historii Grecji. Obowiązywał zakaz prowadzenia jakiejkolwiek aktywności politycznej, represjonowano i więziono działaczy o orientacji lewicowej. Cenzura objęła prasę i literaturę. Zakazano nawet wykonywania niektórych gatunków muzyki. Faszystowski reżim upadł w 1974 r., a Grecja przestała być monarchią i stała się republiką.

Dopiero wówczas, po 25 latach, powstał klimat sprzyjający powrotowi do Grecji politycznych emigrantów oraz ujawnieniu się ostatnich partyzantów skrywających się wciąż w trudnodostępnych górach. (Ujawnieni partyzanci, a także ich potomkowie, nadal przechowują w domach wiele sztuk broni palnej i strzelają „na wiwat” z różnych okazji.) Nie ogłaszano abolicji, niemniej odstąpiono od śledztw wobec uczestników wojny domowej, a w roku 1975 wprowadzono także możliwość skorzystania z amnestii. W latach '80 XX wieku wydarzenia z lat 1946–49 uznano za Grecką Wojnę Domową, a status kombatantów przyznano wszystkim jej uczestnikom. Byli partyzanci określani są teraz jako bojownicy DSE lub bojownicy Demokratycznego Wojska i jeśli doznali uszczerbku na zdrowiu, to otrzymują godziwe renty inwalidzkie.