Język grecki

Początki

Język grecki, mogący się pochwalić czterema tysiącami lat historii mówionej i trzema tysiącami pisanej, jest najprawdopodobniej najstarszym językiem w Europie. Język był podstawowym elementem łączącym wszystkich Greków. Według nich wszyscy „inni”, którzy nie mówili „normalnym” językiem tylko niezrozumiałym bełkotem - bar-bar-bar, byli barbarzyńcami (barbaroi).

Greka pochodzi od języków indoeuropejskich, którymi posługiwały się ludy zamieszkujące basen Morza Śródziemnego, począwszy od III tysiąclecia p.n.e. W I połowie II tysiąclecia p.n.e. praojcowie współczesnych Greków - Achajowie osiedlili się w południowej części półwyspu Bałkańskiego i na otaczających go wyspach, przynosząc na te tereny nowy język. Z języka tego wyodrębniły się stopniowo dialekty: arkadyjski, cypryjski, eolski i joński. Najstarsze teksty greckie zapisywano pismem linearnym B (ok. 1450-1200 r.  p.n.e.), wzorowanym na minojskim piśmie A (ok. 1700-1450 r. p.n.e.). O ile jednak pismo typu A do dzisiaj nie zostało odczytane, to pismo linearne typu B zostało odczytane przez angielskich uczonych M. Ventrisa i J. Chadwicka w 1953 r. Pod koniec Wieków Ciemnych (ok. VIIIw. p.n.e.) Grecy przejęli alfabet fenicki, dodając do niego niezbędne im samogłoski. Spisano nim pierwsze dzieła literackie (dotychczas przechowywane w tradycji śpiewanej i recytowanej) - poematy epickie Homera („Iliada” i „Odyseja”), dzieła liryczne Safony i Alkajosa z Lesbos. Od VIIw. p.n.e. upowszechnił się też zwyczaj podpisywania ceramiki sygnaturą garncarza i zdobnika (malarza).

Greka Klasyczna i Koine

W następnych wiekach (V-IVw. p.n.e), w związku z postępującą dominacją Aten, rozpowszechnił się dialekt ateński zwany Greką Attycką lub Klasyczną stając się językiem urzędowym i literackim całej Grecji. W Grece Klasycznej napisane zostały wielkie dzieła greckiej literatury klasycznej, a także pisma filozofów greckich.

Okres hellenistyczny i Wielka Kolonizacja odległych obszarów wiązała się z wprowadzeniem na te tereny greckiego języka, kultury i religii. Na bazie dialektu attyckiego, którym posługiwano się w Atenach (a także innych), rozwinęła się (na przełomie IV i IIIw. p.n.e.) nowa forma języka greckiego, tzw. Koine (greka potoczna), wspólna dla wszystkich obszarów zamieszkanych przez żywioł grecki. W Koine napisano później grecki przekład Nowego Testamentu, pisma Apostołów i pierwsze dokumenty Kościoła, a także literaturę piękną tego okresu. Przez następne wieki (okres bizantyjski) Koine rozwijał się, m.in. zapożyczając słownictwo z innych języków, podczas gdy Greka Klasyczna trwała niezmienna, głównie jako język nauczany w szkołach i na uniwersytetach. Greka Koine objęła swym zasięgiem wschodnią część Cesarstwa Rzymskiego i stała się drugim językiem urzędowym cesarstwa. Język ten stał się podstawą języka średniogreckiego, używanego w cesarstwie bizantyjskim.

Demotiki

Obok Greki Klasycznej i Koine (który był oficjalnym językiem Kościoła Ortodoksyjnego), po upadku Cesarstwa Bizantyjskiego powstał jeszcze jeden dialekt zwany Demotiki czyli greka ludowa (od demos - lud). Greka Demotiki wywodziła się z Peloponezu i ukształtowała w okresie niewoli tureckiej, stając się w tym czasie językiem potocznym większości Greków. Pierwsze dokumenty (poezja) pisane w Demotiki pojawiły się już w wieku XIV. Na początku wieku XIX Demotiki stała się już powszechnie używanym językiem literackim, szczególnie na Cyprze i Krecie.

Katharevousa

Coraz wyraźniejsza różnica pomiędzy różnymi odmianami języka będącymi w użyciu stała się szczególnie istotna w okresie wzrostu nastrojów niepodległościowych w Grecji pod koniec XVIII wieku. Język narodowy stawał się narzędziem politycznym w walce o wolność kraju. Zaistniała więc konieczność ujednolicenia języka gdyż równolegle istniały w użyciu trzy główne odmiany Greki: Klasyczna, Koine i Demotiki. Podjął się tego grecki patriota i lingwista Adamantios Korais (1748-1833), tworząc nowy, sztuczny język nazwany Katharevousa (od katharos - czysty). Nawiązywał on do języka starogreckiego, oczyszczał dawny język z zapożyczeń, szczególnie tureckich, ale także zachodnioeuropejskich i słowiańskich, przywracał elementy dawnej składni. Katharevousa został zaakceptowany przez elity polityczne jako oficjalny język nowego, niepodległego państwa greckiego, utrzymując taki status aż do roku 1976.

Neoelliniki (język nowogrecki)

Pomimo faktu, że językiem oficjalnym państwa greckiego był Katharevousa, pod koniec XIXw. nastąpił renesans Demotiki, który z języka mówionego stał się językiem literatów i elit. Z czasem przekształcił się on w Neoelliniki (język nowogrecki). Po I Wojnie Światowej Neoelliniki stał się podstawowym językiem w nauczaniu podstawowym, a Katharevousa pozostał językiem wykładowym w szkołach i na wyższych uczelniach. Język cały czas był obiektem sporów politycznych. Ugrupowania prawicowe optowały za Katharevousa, zaś lewicowe za Neoelliniki. W okresie rządów „czarnych pułkowników” (1967-1974) dyktatorzy wymuszali używanie jako języka oficjalnego i codziennego Katharevousy. Prasa, książki, oficjalne dokumenty, itp. były pisane tylko w tym języku. Po upadku dyktatury w 1976 oficjalnym językiem stał się język nowogrecki, jednak przez kolejne 20 lat w prasie i publikacjach występowała mieszanka Katharevousy i Neoelliniki. Ponieważ starsze książki, przepisy prawne, publikacje rządowe i dokumenty kościelne do teraz nie zostały w pełni przetłumaczone na nowogrecki, Grecy ciągle muszą posiadać znajomość Katharevousy. Katarevousa jest też nadal obecny na drogowskazach i tablicach ulicznych i może wprowadzać w błąd turystów, częściej jednak występują informacje w Neoelliniki lub dwujęzyczne.

Obecnie język grecki (nowogrecki) używany jest w Grecji kontynentalnej i na wyspach greckich, a także na Cyprze, w kilku wioskach włoskiej Kalabrii i licznych skupiskach Greków na emigracji, na wszystkich kontynentach.

Transkrypcja i transliteracja

Grecki alfabet, składający się z 24 znaków, nie jest powszechnie stosowany w żadnym innym kraju. Dlatego obcokrajowcy stosują transliterację i transkrypcję, greckiego alfabetu aby móc greckie słowa zapisywać i wymawiać we własnym języku. Transliteracja polega na zastąpieniu liter greckich ich odpowiednikami np. w alfabecie łacińskim - każdej literze greckiej (lub stałej grupie 2 lub 3 liter) zawsze odpowiada określona litera łacińska. Oczywiście transliteracje do różnych języków (np. polskiego czy angielskiego) mogą się różnić, mimo że zarówno język angielski jak i polski oparte są na alfabecie łacińskim. Transliteracja ułatwia więc zapisanie greckich słów przy pomocy alfabetu np. łacińskiego. Natomiast transkrypcja jest zapisem głosek (greckich), przy użyciu znaków łacińskich tak aby ułatwić wymowę. Transkrypcja w odróżnieniu od transliteracji nie oddaje danego znaku jednego alfabetu zawsze tym samym znakiem drugiego alfabetu, jest bowiem sposobem oddawania głosek a nie liter.
Terminy te są często utożsamiane ze sobą, bo dla większości liter transkrypcja i transliteracja jest taka sama, ale nie dla wszystkich. To, że na drogowskazach w Grecji, obok nazw w alfabecie greckim występują nazwy w alfabecie łacińskim, to transliteracja (przeważnie angielska ). Natomiast transkrypcję zobaczymy np. w słownikach, gdzie w „kwadratowych” nawiasach zapisana jest wymowa danego wyrazu. Oczywiście transliteracja i transkrypcja słów w Neoelliniki i Katharevousa różnią się. W przypadku niektórych słów greckich, np. wielu nazw geograficznych, sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że oprócz polskiej transliteracji i transkrypcji mamy jeszcze polskie odpowiedniki tych słów.
Przykładowo:
miejscowość Δελφοι w polskiej transliteracji zapisujemy Delfoi, co wymawiamy [Delfi] (transkrypcja), ale mamy też polski odpowiednik - Delfy
Wszystko to sprawia, że zarówno w książkach drukowanych (np. przewodniki turystyczne) ale przede wszystkim na wielu witrynach internetowych, greckie słowa zapisywane są różnie - przeważnie w postaci transliteracji (prawidłowo, o ile nie istnieje polski odpowiednik), ale też czasem w postaci transkrypcji, ale bez nawiasu „kwadratowego”, albo w postaci zniekształconej transkrypcji - potocznej (w Polsce) nazwy „ze słuchu”. Przyznam, że i Moja Grecja nie jest wolna od takich błędów, zwłaszcza przy podawaniu nazw geograficznych. Staram się te błędy poprawiać, ale niestety często błędne zapisy są tak powszechne, że trudno je wyłapać. Przykładowo wyspa Santoryn w niektórych miejscach występuje tutaj pod tą prawidłową polską nazwą, ale też pisałem czasem „Santorini” - choć jest to prawidłowa transkrypcja i jednocześnie transliteracja greckiego słowa, to skoro istnieje polski odpowiednik, to on powinien być używany. Albo Heraklion - zamiast tej polskiej nazwa można napisać Irakleio (transliteracja greckiej nazwy), a nie jak błędnie pisałem Iraklio lub Iraklion. Mam nadzieję, że kiedyś znajdę dość czasu aby wszystkie te błędy poprawić.

Język grecki miał ogromny wpływ na kształtowanie się łaciny, szczególnie w dziedzinie nauki, filozofii i sztuki. Podobnie było później z innymi językami indoeuropejskimi (i nie tylko) - dużą część słownictwa tych języków stanowią wyrazy pochodzenia greckiego. Często nie zdajemy sobie sprawy, że słowa wyglądające na „rdzennie” polskie mają swój rodowód w Grecji.

Alfabet grecki przetrwał w prawie niezmienionej formie od czasów starożytnych. Używany jest obecnie nie tylko przez ludność mówiącą po grecku. Wykorzystywany jest także w wielu różnych dziedzinach nauki, do zapisu wzorów i formuł matematycznych, symboli fizycznych i technicznych itp. Jest też podstawą greckiego systemu liczbowego, powszechnie używanego w starożytnej Grecji, a czasami również współcześnie - ale o tym, na kolejnej stronie...

Zobacz też:  Mini słownik polsko-grecki