5000 - 2600 p.n.e.
(neolit) |
pierwsze ślady osiedli ludzkich na Krecie; najstarsze znaleziska garncarskie w Knossos i Fajstos; |
2600 - 2000 p.n.e.
(okres przedpałacowy) |
przybysze z Azji Mniejszej, stapiając się z miejscową ludnością tworzą autonomiczną kulturę;
świadczą o tym przedmioty kultowe, ceramika i groby koliste z tego okresu;
handel morski z Egiptem, Azją Mniejszą, Mezopotamią; wprowadzenie miedzi i brązu;
pod koniec okresu rozwija się prymitywne pismo hieroglificzne, którego Minojczycy używają na pieczęciach; |
2000 - 1700 p.n.e.
(okres starszych pałaców) |
powstają pierwsze wielkie pałace w Knossos, Fajstos, Malii, Zakro; dowodzą zaawansowanego rozwoju sztuki i struktur władzy u Minojczyków;
Minojczycy mają mocarstwową pozycję we wschodniej części Morza Śródziemnego, o czym świadczy brak obwarowań kompleksów pałacowych; |
| około 1700 p.n.e |
wszystkie pałace ulegają zniszczeniu w wyniku katastrofy - prawdopodobnie trzęsienia ziemi; |
1700 - 1450 p.n.e.
(okres młodszych pałaców) |
najświetniejsza epoka w historii Krety; Minojczycy budują na fundamentach zniszczonych pałaców
jeszcze wspanialsze budowle z pomieszczeniami kultowymi; według Homera na wyspie miało być w tym
czasie 90 miast; stolicą jest Knossos; następuje rozwój gospodarczy i kulturalny;
sztuka minojska osiąga wysoki poziom artystyczny również w odniesieniu do miniaturowych form plastycznych;
pismo hieroglificzne ewoluuje w kierunku pisma sylabicznego (pismo linearne A) i jest stosowane
nie tylko na pieczęciach; Mykeny i reszta zbliżonych do wyspy obszarów greckich pozostają pod wpływem kultury kreteńskiej; |
| około 1450 p.n.e. |
na skutek drugiej potężnej katastrofy upada kwitnące królestwo minojskie, a wraz z nim
pierwsza zaawansowana kultura europejska; zniszczeniu ulegają wszystkie miasta i pałace na Krecie;
przyczyna kataklizmu jest sporna - niektórzy badacze przypuszczają, że kulturze minojskiej położył kres
wybuch wulkanu na sąsiednim Santorynie; inni twierdzą, że jej nagły koniec sprowadziła
inwazja Mykeńczyków lub innego wroga; przeważa jednak pogląd łączący obydwie te hipotezy - osłabioną po wybuchu wulkanu Kretę najechali Achajowie z Myken; |
1400 - 1100 p.n.e.
(okres popałacowy) |
pałac w Knossos zostaje odbudowany w 1375 r. p.n.e., ale już kilka lat później traci swoje znaczenie; na wyspie panują mykeńscy zdobywcy z Grecji kontynentalnej; kultura minojska ulega coraz
bardziej wpływom mykeńskim: w Agia Triada, Tylissos i Gurnii powstają megarony;
archeolog brytyjski - Evans - odnalazł w pałacu w Knossos na tabliczkach glinianych liczne okazy pisma linearnego B
(pochodzenia mykeńskiego);
zniszczenia spowodowane w okresie popałacowym przez różne ludy morskie prowadzą do ostatecznego
upadku na Krecie pozostałości kultury wykazującej wpływy minojskie i mykeńskie; na ten czas datuje się
też bitwę o Troję; |
1100 - 800 p.n.e.
(Wieki Ciemne) |
inwazja Dorów, wojowniczego ludu wywodzącego się z terenów na południe od niecki Dunaju;
Minojczycy, nazywający samych siebie Eteokreteńczykami (prawdziwymi Kreteńczykami),
wycofują się na niedostępne tereny we wschodniej części wyspy i zakładają tam
nowe miasta; Dorowie zakładają liczne państwa-miasta i budują na wybrzeżu warowne twierdze;
obywatelom przyznają (w utrwalonych na piśmie ustawach) pewne prawa (kodeks z Gortyny);
żelazo wypiera brąz i służy do produkcji lepszych rodzajów broni; Kreta staje się obszarem
jednolitym z Grecją pod względem religii, sztuki i kultury (język, pismo); |
480 p.n.e. - 395 n.e.
(epoka klasyczna i rzymska) |
wraz z awansem Aten Kreta zostaje zepchnięta na polityczno-kulturowy margines;
w roku 67 p.n.e. wyspę zdobywają Rzymianie; Gortyna zostaje stolicą rzymskiej prowincji
o nazwie Kreta-Kyrene; dzięki Rzymianom następuje rozwój rolnictwa i kultury:
budowane są drogi, akwedukty, świątynie i teatry; po pobycie na wyspie apostoła Pawła
(rok 59 n.e.), którego towarzysz, Tytus, zostaje mianowany pierwszym biskupem Krety,
szybko rozprzestrzenia się tu chrześcijaństwo; |
337 - 826
(epoka bizantyjska) |
po podziale cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią Kretę zajmują Bizantyjczycy;
w wyniku ostatecznego podziału cesarstwa (395 n.e.) Kreta wchodzi w skład Cesarstwa
Wschodniorzymskiego; Bizantyjczycy budują na wyspie liczne kościoły, jak np. pochodzącą
z VI wieku bazylikę św. Tytusa w Gortynie; dopiero najazd arabski w roku 826 pogrąża
wyspę w nowych niepokojach; |
826 - 961
(panowanie Arabów) |
przez ponad 130 lat okupanci arabscy uciskają ludność chrześcijańską;
wszystkie wczesnochrześcijańskie budowle zostają zniszczone; Arabowie wykorzystują wyspę jako bazę
wypadową do wypraw łupieżczych na Morze Egejskie i zakładają z inicjatywy emira Omara
nową warowną stolicę na północnym wybrzeżu - Rabd el Chandak, dzisiejszy Heraklion; |
961 - 1204
(druga epoka bizantyjska) |
dopiero pod wodzą Nikeforosa Fokasa, późniejszego cesarza, udaje się Bizantyjczykom odbić Kretę;
po ponownym zaprowadzeniu chrześcijaństwa za bizantyjskiej dynastii Komnenów (1057-1185) dochodzi
do ożywienia gospodarczego i kulturalnego, które swój artystyczny wyraz znajduje przede wszystkim
w architekturze sakralnej i malowidłach ściennych; |
1204-1669
(epoka wenecka) |
po zdobyciu Konstantynopola podczas IV krucjaty (1204) Cesarstwo Bizantyjskie zostaje
podzielone między krzyżowców; Kreta przypada hrabiemu de Montferrat; w tym samym roku Wenecjanie
kupują od niego wyspę; Wenecjanie upodabniają Kretę pod względem politycznym, gospodarczym
i artystycznym do swojej ojczyzny; zarówno wyspa, jak jej stolica Chandak otrzymują z nadania
"Najjaśniejszej Republiki" nazwę Kandia; dokonuje się rozwój gospodarczy i kulturalny wyspy;
samowola możnych, którzy gnębią miejscową ludność ciężarami pańszczyźnianymi i podatkowymi do końca
XV wieku, prowadzi jednak do licznych powstań; po upadku Konstantynopola (1453) bizantyjscy artyści
i intelektualiści uciekają na Kretę; dzięki temu, jak również pod wpływem malarstwa
włoskiego, następuje okres rozkwitu sztuki (zwłaszcza sakralnej), zwany kreteńskim renesansem;
uniwersytet w Kandii i szkoła klasztorna w Agia Ekaterini zyskują renomę
wykraczającą daleko poza granice wyspy; budowane są wspaniałe ratusze, kościoły, fontanny
i obwarowania; |
1669-1898
(epoka turecka) |
po 21-letnim oblężeniu Turcy zdobywają stolicę Krety (Kandię) i okupują całą wyspę;
przymusowa islamizacja, wielkie ciężary podatkowe i samowola rządzących wywołują gwałtowny
sprzeciw miejscowej ludności i prowadzą do krwawych powstań wspieranych przez Kościół
Prawosławny; gdy w XIX wieku Grecja uzyskuje niepodległość, Kreteńczycy podejmują zmagania
o przyłączenie do Grecji (enosis); wstrząsającą kulminacją walk staje się (w roku 1866)
tragedia Moni Arkadi, która sprawia, że problem Krety dociera do świadomości światowej opinii publicznej; |
1898-1941
(pierwsze lata niepodległości) |
po kolejnych powstaniach wielkie mocarstwa wymuszają w roku 1898 ograniczoną autonomię Krety
pod rządami greckiego księcia Jerzego I, który zostaje wysokim komisarzem;
w roku 1900 brytyjski archeolog Evans rozpoczyna prace wykopaliskowe w Knossos
i odkrywa upadłą cywilizację minojską; do roku 1913 wyspa znajduje się pod protektoratem
czterech mocarstw: Włoch, Wielkiej Brytanii, Rosji i Francji; Kreteńczycy nadal domagają się
przyłączenia do Grecji; cel osiągają jednak dopiero dzięki kreteńskiemu ministrowi sprawiedliwości,
a później premierowi całej Grecji - Eleftheriosowi Venizelosowi, który staje na czele kreteńskiego
ruchu wyzwoleńczego; w wyniku wojen bałkańskich Turcja traci niemal wszystkie terytoria na Bałkanach;
na mocy układów londyńskich w 1914 r. Kreta staje się oficjalnie częścią Grecji;
podjęta przez Venizelosa próba rozszerzenia granic państwa greckiego aż po Azję Mniejszą
(łącznie ze zdobyciem Stambułu) kończy się "katastrofą" (1919-1922);
po przegranej z Turcją i pokoju lozańskim w 1923 roku zostaje dokonana całkowita
wymiana ludności; część Greków z Azji Mniejszej osiedliła się na Krecie, podczas gdy wyspę
musiało opuścić 30 tysięcy Turków; |
1941-1944
(II Wojna Światowa) |
podczas II Wojny Światowej w 1941 roku wyspa została zaatakowana przez lotnictwo
niemieckie; mimo zaciętego oporu ludności i oddziałów alianckich wojska niemieckie
- po niezwykle ciężkich bombardowaniach - zajmują wyspę w ciągu kilku dni (zobacz: Bitwa o Kretę 1941);
partyzantka kreteńska podejmuje liczne akcje; dowództwo niemieckie reaguje brutalnymi represjami;
mimo to Kreta pozostaje głównym ośrodkiem greckiego ruchu oporu; |
1944-1967
(lata powojenne) |
w czasie wycofywania się wojsk niemieckich w latach 1944-45 wybucha grecka wojna domowa;
podczas trwających pięć lat zmagań alianci popierają władzę narodowo-monarchistyczną walczącą z partyzantką komunistyczną;
zostaje straconych wielu członków ruchu komunistycznego; amnestia ostatnich partyzantów
ukrywających się w regionie Sfakia na Krecie zostaje ogłoszona dopiero w roku 1975,
za rządów premiera Karamanlisa; w roku 1952 Grecja przystępuje do NATO,
a na Krecie zaczyna stacjonować amerykańska VI Flota; |
1967-1974
(dyktatura "czarnych pułkowników") |
w roku 1971, w czasach wojskowej dyktatury w Grecji stolica Krety
zostaje przeniesiona z Chanii do Heraklionu; kryzys cypryjski doprowadza w roku 1974
do upadku junty "czarnych pułkowników"; w referendum na temat przyszłego ustroju państwa
większość Kreteńczyków opowiada się za demokratyczną formą rządów; |
od 1974
(współczesna Republika Grecka) |
w roku 1975 Grecja staje się republiką; następuje gwałtowny rozwój turystyki na Krecie;
w tej dziedzinie Kreta rozwija się dynamiczniej niż inne regiony Grecji;
turystyka staje się obok rolnictwa najważniejszym źródłem dochodów wyspiarzy; |
