Architektura bizantyjska

Architektura bizantyjska zaczęła rozwijać się na początku średniowiecza (około Vw.) na terenie Cesarstwa Bizantyjskiego i w kręgu jego działania. Sztuka bizantyjska była oficjalną sztuką Kościoła Prawosławnego, stąd architektura bizantyjska związana była głównie z budowlami sakralnymi. Architektura ta wywodzi się z antycznych tradycji Grecji i Rzymu oraz elementów sztuki hellenistycznego Wschodu. Zasadniczą cechą architektury bizantyjskiej jest skłonność do przepychu i bogactwa dekoracji oraz dominujące we wszelkim zdobnictwie tematy sakralne, a zwłaszcza wizerunki Chrystusa.

W pierwszych wiekach Chrześcijaństwa, u schyłku Starożytności, Grecy zaczęli przebudowywać antyczne świątynie (i inne obiekty) na modłę chrześcijańską, głównie poprzez zmianę wystroju wnętrz. Widać to wyraźnie w pozostałościach pracowni Fidiasza w Olimpii - wśród oryginalnych, kamiennych murów widać bizantyjskie fragmenty kolumn i zdobień. Z czasem zaczęto budować nowe kościoły, wykorzystując do tego nowy budulec - cegłę. Początkowo (V-VIw.) budowle wznoszono na planie hellenistycznej bazyliki z narteksem (przedsionkiem), który stopniowo przekształcił się w kruchtę (Ateny, Saloniki, Korynt). Największy rozwój greckiej architektury bizantyjskiej przypada na wieki od IX do XV. W tym czasie dominowały (spotykane też wcześniej) świątynie o symetrii środkowej, oparte na rozmaitych planach: koła, kwadratu, równoramiennego krzyża greckiego czy regularnego ośmioboku (oktogon). Najczęstszym typem budowli była bazylika oparta na podstawie krzyża greckiego, przykryta centralnie kopułą. Często też można spotkać budowle krzyżowo-kopułowe na planie krzyża greckiego wpisanego w czworokąt (kwadrat), przykryte 5 kopułami, z których środkowa jest wyższa i większa. Ułożenie okrągłej kopuły na kwadracie wymagało nie lada inwencji i było najwybitniejszym osiągnięciem konstrukcyjnym architektury bizantyjskiej. Zasada tej konstrukcji polega na pracy łuków opartych na czterech masywnych filarach, ustawionych w narożnikach kwadratu, na które przenosi obciążenie z czaszy kopuły potężny pierścień. Łuki w przecięciu z czaszą tworzą cztery trójkąty sferyczne zwane pantetywami. W klasztorach na półwyspie Athos oraz w Meteorach spotkać też można budowle czworoboczne z dwiema kopułami, pokrytymi czerwoną dachówką. Mniejsza kopuła znajdowała się nad przedsionkiem klasztoru (narteks), druga większa nad główną nawą. Po bokach głównej nawy znajdowały się najczęściej dwie boczne - znacznie węższe. Nawa główna, a często też boczne, zakończone były od strony wschodniej półkolistymi wnękami - absydami. W klasztorach mogło być kilka różnych kaplic, a główny kościół nosił nazwę katolikon.

Mury zewnętrzne świątyń pozostawiano w stanie surowym, urozmaicano je wnękami, dekoracyjnym układem cegieł, a czasem mozaiką. Główne zdobnictwo było jednak wewnątrz świątyni. Wejście do świątyni, poprzez narteks, było zawsze od zachodu, a ołtarz po stronie wschodniej. Ołtarz oddzielony był od części przeznaczonej dla wiernych przegrodą ołtarzową (balustrada), która z czasem przekształciła się w ikonostas, z zawieszoną pośrodku ikoną. Po obu stronach absydy (półkolistej wnęki) mieszczącej ołtarz, znajdowały się dwa małe pomieszczenia pełniące funkcje liturgiczne (pastoforia). Wewnętrzne zdobienia stanowiły okładziny marmurowe, rzeźbienia, mozaiki i freski. Na ścianach wieszano ikony i dary wotywne. Na głównej kopule bardzo często umieszczano wizerunek Pantokratora - Chrystusa Władcy Świata.

Po podboju Grecji przez Turcję sztuka Grecka kontynuowała wzory bizantyjskie, traktując je jako narodowe.

Największe skupienie kościołów bizantyjskich w Grecji jest w Salonikach. Agios Dimitros jest największym kościołem w Grecji i jednym z najstarszych (z V wieku). Został on całkowicie odbudowany po pożarze w 1917 r. Mimo pożaru zachowały się tam jedne z najwspanialszych mozaik w Grecji, przedstawiające patrona świątyni - św. Dymitra. Kościół Agia Sofia wzorowany jest na najdoskonalszym kościele bizantyjskim znajdującym się w Konstantynopolu (pod tym samym wezwaniem). Zbudowano go w połowie VIIIw., w 1585 r. został przerobiony na meczet, a w 1917 r. ponownie na świątynie prawosławną (jego pierwowzór w Stambule nadal jest meczetem). W czasie pożaru w 1917 r. uległ niewielkim uszkodzeniom. We wnętrzu znajduje się wiele mozaik i fresków z IX i X wieku. Inne ciekawe kościoły bizantyjskie Salonik to: Agios Nikolaos Orfanos, Agioi Apostoloi czy Agia Aikaterini.