Świątynie antyczne

Geneza świątyni

Wraz z rozwojem w Grecji VIIIw. p.n.e. religii opartej na mitach i wierzeniach w bogów nastąpił stopniowy rozwój charakterystycznej dla Greków sztuki sakralnej. W architekturze powstał nowy typ świątyni, rozwijany przez następne 300 lat do doskonałości. W świątyni tej (perypter) najbardziej charakterystycznym elementem był wieniec kolumn zewnętrznych (peristasis) otaczających sanktuarium (naos, cella) z posągiem bóstwa. Same kolumny nie są pomysłem Greków - stosowano je wcześniej w Egipcie i Azji Mniejszej ale głównie we wnętrzach sal lub jako otoczenie wewnętrznych dziedzińców świątyń. Jednak otoczenie wewnętrznego sanktuarium jednym lub kilkoma rzędami kolumn zewnętrznych utrzymujących dach świątyni jest grecką innowacją, nie znaną we wcześniejszych (lub innych, współczesnych greckiej) kulturach. Niektórzy wiążą świątynie perypteralną z mykeńskim (lub minojskim) megaronem. Jednak kilkusetletni okres Wieków Ciemnych po najeździe Dorów spowodował, że kultura i sztuka archaiczna nie bardzo miała z czego czerpać wzorce. Obecnie przyjmuje się, że kolumnada wokół świątyni wywodzi się z  pierwszych sanktuariów i miejsc kultu, które stanowiły drewniane posągi bóstw, umieszczane pośrodku gajów. Tak więc kolumny otaczające sanktuarium, początkowo drewniane, potem kamienne są naturalną ewolucją miejsc świętych, migrujących z czasem do centrum miast, gdzie nie było naturalnych gajów. Możliwe, że pionowe żłobkowania trzonów kolumn (kanelury) nawiązują do powierzchni pni drzew obrabianych siekierą. Charakterystycznym przykładem takiej ewolucji jest świątynia Hery w Olimpii. Wzniesiona została około 600 r. p.n.e. z drewnianymi kolumnami. Drewniane kolumny zewnętrzne zastępowano potem stopniowo kamiennymi. W zależności od pobożności i hojności wiernych miały one różną grubość i zdobnictwo. Po kolumnach wymieniano na kamienne inne elementy budowli, aż do uzyskania świątyni całkowicie zbudowanej z kamienia.

Układ budowli

Wejście świątyni było zawsze od wschodu - zwieńczone ponad kolumnami trójkątnym frontonem, którego wnętrze (tympanon) było z reguły bogato rzeźbione. Pierwsze świątynie były budowlami apsydalnymi - posiadały od strony zachodniej kształt półkolisty, a właściwie półeliptyczny. W późniejszych wiekach odrzucono absydę i rozwinięto świątynie na planie prostokąta oraz sporadycznie występujące na planie koła (tolos). Czasem występowały budowle nieregularne, jak np. Erchtejon w Atenach, zawsze jednak, zgodnie z antycznymi zasadami, świątynie były niepowtarzalne. Wnętrze składało się czasem z dwóch sal. Pierwsza sala (pronaos) była dostępna dla wiernych, ale druga - naos (cella), zawierająca posąg bóstwa, dostępna była jedynie dla kapłanów. Wnętrze świątyni nie służyło wiernym do zgromadzeń, lecz było miejscem, do którego kierowały się procesje i gdzie składano dary ofiarne. Liczba kolumn zewnętrznych była bardzo różna - świątynia Hery w Olimpii miała 6x16 kolumn, przy czym narożne liczy się podwójnie. Kolumny zewnętrzne były przeważnie ustawione w formie jednego wieńca (jeden rząd), ale zdarzały się świątynie, które na dłuższym boku miały 2, a na krótszym nawet 3 rzędy kolumn. Przykładem takiej budowli może być świątynia Hery (Herajon) na Samos czy Artemizjon w Efezie. Oprócz kolumn zewnętrznych występowały bardzo często wewnętrzne, w różnym układzie. Kolumny miały od 1 do 2 metrów średnicy, a ich wysokość przekraczała niekiedy 20 metrów. Zbudowane były z bębnów w kształcie walca, ustawianych jeden na drugim. Po zbudowaniu kolumn wykonywano w nich pionowe żłobienia - kanelury. Rozmiary świątyń też bywały różne: od niewielkich, kilkunastometrowych, do olbrzymich - 115x55 metrów w świątyni Artemidy w Efezie. Dach świątyni, wsparty na drewnianych belkach, pokrywały terakotowe dachówki.

Po wprowadzenie perypteru i zastosowaniu kamienia architektura grecka wyodrębniła, około 600 r. p.n.e., dwa podstawowe kierunki stylistyczne (porządki architektoniczne): dorycki (męski, "przysadzisty" i surowy) oraz joński (kobiecy, bogaty, elegancki i lekki). Porządek dorycki rozpowszechniony był głównie na greckim stałym lądzie i w Italii, podczas gdy joński występował głównie w Azji Mniejszej (Jonia) i na wyspach. Ciekawym rozwiązaniem było też stosowanie we wnętrzach świątyń doryckich wystroju jońskiego. Prawie 200 lat później powstał najbardziej ozdobny porządek - koryncki. Zobacz też: Porządki architektoniczne.

Największy rozwój architektury nastąpił w okresie klasycznym. Zastosowano idealną symetrię wszystkich elementów budowli oraz proporcje oparte na stosunkach liczb całkowitych (trójkąt pitagorejski, złoty podział odcinka itp.). Największym osiągnięciem architektonicznym tamtego okresu jest z pewnością Akropol ateński z niepowtarzalnym Partenonem - świątynią wniesioną ku czci Ateny Partenos (Dziewicy). Budowle Akropolu powstały od podstaw (po zniszczeniach dokonanych przez Persów) za rządów Peryklesa. Głównymi architektami byli Iktinos i Kallikrates, a rzeźbiarzem - Fidiasz. Sfinansowanie ambitnego planu odbudowy Akropolu możliwe było dzięki składkom miast-członków Ateńskiego Związku Morskiego.

Świątynie budowano początkowo z drewna, następnie z wapienia, a w okresie klasycznym także z białego marmuru. Przez długi okres czasu architekturę grecką uznawano za bezbarwną, bądź w kolorze wapienia czy marmuru. Jednak odkrycia dokonane na początku XIXw. w ruinach świątyni Ateny Afai na Eginie, dowodzą, że zewnętrzne i wewnętrzne elementy świątyń pokrywały kolorowe malowidła. Potwierdziły to późniejsze wykopaliska na ateńskim Akropolu. Również rzeźby zdobiące świątynie przważnie były pomalowane.

Najsłynniejsze świątynie Grecji

Bez wątpienia najsłynniejszą świątynią Grecji jest Partenon na ateńskim Akropolu. Dorycka świątynia Ateny Partenos (Dziewicy), jest jednym z najsłynniejszych na świecie zabytków architektury. Świątynia w całości zbudowana jest z białego marmuru pentelickiego, a nie jak wcześniejsze budowle - z wapienia. We wnętrzu znajdował się prawie 12 metrowej wysokości posąg Ateny, wykonany przez Fidiasza. Przy budowie świątyni zastosowano sztuczne krzywizny: wybrzuszenie środka podstawy kolumn ku górze, pochylenie kolumn zewnętrznych i wybrzuszenie części trzonu kolumn. Miało to na celu likwidację optycznych zniekształceń, wynikających z praw perspektywy. W ciągu stuleci budowla pełniła rolę kościoła, meczetu, składu amunicji i wielokrotnie znacznie ucierpiała. Do dziś jednak Partenon pozostaje symbolem Aten i starożytnej Grecji.

Obok Partenonu stoi joński Erechtejon - miejsce kultu bóstw związanych z tradycją Aten, z charakterystycznym gankiem, w którym kolumnami są posągi kobiet - kariatydy. Mieściła się tu świątynia Ateny Polias (Opiekunki Miasta) i jednocześnie Posejdona, a w późniejszych wiekach był tu m.in. harem tureckiego komendanta. W przeciwieństwie do wszystkich pozostałych budowli Akropolu Erechtejon ma asymetryczną budowę, daleką od wszelkiej logiki.

Trzecią świątynią Akropolu jest mała jońska świątynia Ateny Nike Apteros (Przynoszącej Zwycięstwo) - tuż przy monumentalnych Propylejach.

W Atenach do naszych czasów dotrwały jeszcze ruiny świątyni Zeusa Olimpijskiego - ze 104 korynckich, 17-metrowej wysokości, kolumn pozostało dziś tylko 15 oraz świątyni Hefajstosa (Tezejon) na terenie starożytnej Agory. Dorycki Tezejon jest jedną z najlepiej zachowanych świątyń greckich - ma nawet część dachu.

Niedaleko Aten, w Brauron, znajduję się kilkanaście kolumn pozostałych po doryckiej świątyni Artemidy - bogini łowów. Przylądek Sunion (Kolonnes) leżący niecałe 100 km na południe od Aten słynie ze wspaniałych zachodów słońca w starożytnej scenerii ruin świątyni Posejdona, stojącej na samym szczycie urwiska nad Morzem Egejskim. Jest to miejsce jakby stworzone dla kultu potężnego boga morza. Olśniewająco białe kolumny w starożytności wskazywały drogę marynarzom. Na leżącej niedaleko Aten wyspie Eginie znajduje się świątynia Ateny Afai (Niewidzialnej) - pierwsza, w której odkryto pozostałości barwienia budowli.

Na Peloponezie znajdują się niezbyt imponujące pozostałości świątyni Apollina w Koryncie oraz wspomniane już wcześniej świątynie Zeusa i Hery w Olimpii. Świątynia Apollina Epikuriosa (Pomocnego) w Bassaj w górzystej Arkadii położona jest samotnie na wysokości 1100m. Niecodzienne jest ułożenie budowli - wzdłuż osi północ-południe, a także zastosowane porządki. Zewnętrzna część świątyni miała cechy doryckie, wewnętrzna jońskie, a po środku celli znajdowała się pojedyncza kolumna koryncka - być może pierwsza w Grecji. Niestety świątynia ta zachowała się w bardzo złym stanie.

W Delfach znajdował się w starożytności rozległy kompleks budowli związany z kultem Apollina. Punkt centralny tworzyła wielka świątynia w której wróżyła kapłanka Pytia. Do dzisiaj zachowało się zaledwie kilka kolumn i fundamenty świątyni, jednak bez jakiś ciekawych innowacji architektonicznych. Ciekawsze są ruiny okrągłej (tolos) świątyni Ateny Pronaja z wyraźnie widocznym fundamentem i trzema zrekonstruowanymi kolumnami doryckimi. Szkoda, że budowla nie zachowała się w większej części - tolosy nie były zbyt popularne, a z pewnością wyglądały efektownie.

Świątynie greckie można znaleźć także w koloniach Wielkiej Grecji - poza granicami obecnego Państwa Greckiego. W Italii w Paestum (koło Neapolu) znakomicie zachowała się fasada świątyni Hery (zwana Bazyliką), drugiej większej świątyni Hery oraz świątyni Ateny. Na Sycylii w Selinuncie powstało kilka świątyń min. Apollina (z dobrze zachowanymi kolumnami ponad 20 metrowej wysokości) oraz Hery. W pobliskim Agrigentum znajdują się mizerne szczątki świątyni Heraklesa oraz Olimpejonu (świątynia Zeusa Olimpijskiego) - prawdopodobnie największej świątyni doryckiej (56x113 m). Znacznie lepiej zachowana jest świątynia Hery, a świątynia Zgody uznawana jest za najlepiej zachowaną budowlę architektury greckiej.

W przeciwieństwie do doryckich budowli Italii w Jonii (Azja Mniejsza) powstawały równie monumentalne świątynie w stylu jońskim: świątynia Hery (Herajon) na Samos czy Artemizjon w Efezie jednak nie zachowały się w tak dobrym stanie jak w Italii.