Polis

Pod koniec Wieków Ciemnych (IXw. p.n.e.) z powszechnego dotychczas ustroju rodowego, ukształtowały się pierwsze organizmy państwowe: miasta-państwa, określane greckim rzeczownikiem (rodzaju żeńskiego!) polis. Jednak ich największy rozwój nastąpił w epoce archaicznej i później w klasycznej - od VIII do Vw. p.n.e. Istnienie takich oddzielnych, niezależnych jednostek państwowych wynikało przede wszystkim z warunków naturalnych Grecji. Na lądzie granice polis stanowiły liczne, często wysokie, łańcuchy górskie. Na morzu zaś naturalną granicą była woda oddzielająca państwa tworzące się na ponad 100 zamieszkałych wówczas wyspach. Jedyną rzeczą, która spajała mieszkańców wszystkich polis była wspólna kultura, a zwłaszcza: wspólny język (z wieloma dialektami), oddawanie czci tym samym bóstwom i podobny styl życia. Same polis czasem się sprzymierzały i jednoczyły, przeważnie jednak rywalizowały ze sobą, a wręcz walczyły. Trudno więc mówić o jednolitym państwie greckim. Mieliśmy tam do czynienia raczej z jednolitą (prawie) duchowo i kulturowo społecznością, określającą się mianem Hellenów.

Oprócz wyróżniających się polis, które obejmowały nie tylko samo miasto, ale także otaczające je wsie, istniał jeszcze inny organizm polityczno-społeczny: ethnos - naród. Obejmował on swym zasięgiem obszar znacznie większy niż polis i skupiał ludność zamieszkującą wsie i miasteczka powiązane ze sobą niezbyt silnymi więzami politycznymi i gospodarczymi. W ten sposób zorganizowani byli np. mieszkańcy Grecji Północno-Zachodniej (Tesalczycy, Etolowie i Epiroci), a także Peloponezu (Arkadyjczycy i Achajowie). Jednak największe znaczenie polityczne i gospodarcze miały polis, a zwłaszcza: Ateny, Sparta, Korynt i Teby (oraz Efez i Milet w Jonii). I to właśnie Ateny i Sparta odegrały najważniejszą rolę w historii Grecji od epoki archaicznej (VIII-VIw. p.n.e.) do klasycznej (V-VIw. p.n.e.). Miasta te dodatkowo wyróżniały się na tle innych swym dużym terytorium. Ateny z Attyką liczyły około 2600km², zaś Sparta z Lakonią i Mesenią prawie dwa razy tyle. Pozostałe polis zazwyczaj nie były większe niż 1000km².

Nasza wiedza o systemach rządzenia w greckich polis opiera się w dużej mierze na pracach Arystotelesa. W IVw. p.n.e. zebrał on i opisał zasady ustrojowe 158 greckich miast-państw i państewek, reprezentujące wszystkie ówczesne formy: monarchię, tyranię, oligrachię arystokracji i demokrację. Rezultaty swych studiów zawarł w dziele Polityka. Próbował także określić, który ustrój jest najlepszy (w teorii i praktyce). Według niego idealne byłoby połączenie oligarchii i demokracji. Oprócz samego dzieła Arystotelesa do naszych czasów zachowały się także fragmenty "konstytucji" ponad 80 państewek (w tym prawie kompletna "konstytucja" Aten).