Religia antyczna

Religia starożytnej Grecji zaliczana jest do religii naturalnych - w przeciwieństwie do religii objawionych, dominujących w dzisiejszym świecie. Tworzyła się stopniowo na bazie kultów wszystkich grup ludności przybywających do Grecji (głównie Kreteńczyków i Achajów). Grecy wchłonęli też niektóre elementy kultu narodów, z którymi utrzymywali kontakty handlowe, lub z którymi prowadzili wojny - głównie z Azji Mniejszej i Egiptu. Wyobrażenia religijne nie zostały nigdy spisane w postaci świętych ksiąg, których treść stanowiłaby następnie obowiązującą normę (tak jak w religiach objawionych). Grecy kładli szczególny nacisk na kult, skrupulatne spełnianie przepisanych tradycją ofiar i innych obrządków.

Najstarsi Grecy (i ludność przedgrecka) kultywowali fetyszyzm, czyli oddawanie czci duchom (dobrym lub złym) zaklętym w martwych przedmiotach (pnie drzew, głazy itp.). Czczono także zwierzęta - jako istoty co najmniej równe ludziom. Stąd też prawdopodobnie wywodzi się zwyczaj nadawania w późniejszych czasach bogom postaci zwierząt. W miarę ewolucji religii bogowie powoli zatracali cechy zwierzęce - zwierzęta zostały sprowadzone do towarzyszy (i symboli) poszczególnych bogów.

Wraz z rozwojem cywilizacji bogowie nabierali coraz więcej szlachetności i dostojeństwa. Dzięki poezji Homera i Hezjoda utrwaliły się w świadomości ówczesnych Greków wizerunki i wzajemne powiązania bogów. Już wtedy Grecy stawiali opór zabobonom i fanatyzmom. Mieszkańcy polis zdecydowanie przeciwstawiali się wszystkim aktom publicznego znieważania tradycyjnych bogów - było to surowo karane. Pod takie działania podciągano czasem głoszenie przez filozofów poglądów religijnych sprzecznych z tradycją. Przykładem tego może być np. proces i egzekucja Sokratesa w 399 r. p.n.e. Religia w Grecji była powszechna do tego stopnia, że nikt nie wyznawał ateizmu. Była też ściśle zespolona ze wszelkimi formami działalności ludzi - nawet takie dziedziny jak gospodarka czy polityka miały swój aspekt religijny. Bogowie byli obecni w codziennym życiu Greków, przez liczne wizerunki - malowane, rzeźbione lub odlewane w metalach - zdobiące świątynie i gmachy publiczne.

Wszystko to, co wykraczało poza codzienność: piękno, wielka siła, mądrość, odwaga, niezwykłe zjawiska przyrody uważano za przejaw boskiej obecności. Każdą taką cechę nadprzyrodzoną wiązali Grecy z określoną siłą boską. Siłom tym nadali z czasem cechy ludzkie i tak "stworzyli" sobie bogów, boginie, demony czy herosów. Siły te miały różną moc i były ze sobą w stanie ciągłej walki. Bogowie byli nieśmiertelni - ale nie wieczni, gdyż wywodzili się od starszych od nich sił, takich jak: Chaos, Ziemia i Niebo, które nie były przedmiotem kultu. Byli także potężni - ale nie wszechmocni, gdyż podlegali prawom rządzącym światem (mojry). Nie byli też wszechwiedzący - zakres ich wiedzy ograniczony był do ich natury. Grecy nadawali czasem swoim bogom niektóre ludzkie wady czy przywary. Bogowie różnili się między sobą przede wszystkim sferą działania - stąd przydomki: Zeus "Gromowładny" czy Atena Nike Apteros ("Przynosząca Zwycięstwo"). Niektórzy bogowie mieli nawet 100 przydomków. Skomplikowany świat bóstw greckich nie poddawał się łatwo hierarchizacji, choć były podejmowane takie próby np. w literaturze. Grecki poeta z Beocji, Hezjod w dziele Teogonia zawarł swój pogląd na stworzenie świata i powstanie bogów, który stał się niezwykle popularny. Według Hezjoda najważniejszych było dwanaście bogów zamieszkujących Olimp (olimpijskich):

Zeus - najwyższy bóg, pan nieba, błyskawic i piorunów,
Hera - żona Zeusa, bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej,
Demeter - bogini życia, urodzajów, patronka rolników,
Hestia - bogini-opiekunka ogniska domowego,
Atena - córka Zeusa, bogini wojny, mądrości, sztuki, nauki, patronka Aten,
Afrodyta - bogini miłości i piękności, a także portów i żeglarzy,
Apollo - syn Zeusa i Latony, bóg wyroczni i wróżb, patron poetów, opiekun muz,
Artemida - bogini łowów i lasów, płodności i śmierci,
Posejdon - bóg mórz i oceanów, opiekun żeglarzy i rybaków,
Hefajstos - syn Zeusa i Hery, mąż Afrodyty, bóg ognia i kunsztu kowalskiego,
Ares - syna Zeusa i Hery, bóg wojny, kłótliwy i brutalny, niemiły bogom i ludziom,
Hermes - syn Zeusa i Mai, posłaniec bogów, bóg podróżnych, złodziei i kupców, bóstwo płodności.

Bogowie tworzyli rodzinę, na czele której stał Zeus. Niżej w hierarchii stały demony - siły boskie nieokreślone, lub bogowie bez imienia (centaury, nimfy itp.). Demony mogły być opiekuńcze lub złośliwe. Oprócz bogów i demonów byli też herosi, czyli półbogowie - najczęściej bohaterowie ziemscy, którzy po śmierci zostali zaliczeni w poczet bogów (Herakles, Achilles, Asklepios i inni). Czyny i zdolności herosów były niedoścignionym wzorem dla ludzi.

Pomimo dużej popularności bogów "homeryckich", oficjalnie uznawanych przez państwo i wszechobecnych w literaturze i sztuce warstwy niższe społeczeństwa czasem nadal kultywowały prastare wierzenia i zabobony ludowe. Okres hellenistyczny spowodował przyjęcie na Olimp wielu nowych bogów, głównie z Azji i Egiptu. Grecy bowiem byli bardzo tolerancyjni względem obcych bogów i otwarci na ich przenikanie do religii greckiej. Szczególnie popularna stała się egipska Izyda, pochodzące ze Wschodu Kybele i Mitra. Zaczęła się także obniżać "boskość" bogów homeryckich - stawały się one postaciami bardziej pospolitymi. Po okresie hellenizmu nastąpił ponowny zwrot ku bogom olimpijskim - nie na długo jednak - w III wieku n.e. dawne wierzenia antyczne wyparło chrześcijaństwo.

Wokół bogów i zdarzeń z ich życia powstały mity, czyli opowieści o charakterze bajek i baśni. Grecy cenili je sobie wysoko, wiedzieli z nich wszystko, co można wiedzieć o bogach i o dalekiej przeszłości. Nie sposób jednak stwierdzić jednoznacznie czy wierzyli w mity, tak jak chrześcijanie wierzą w historię opowiedzianą w Biblii. Nie istniały żadne oficjalne teksty mitów - każdy poeta tworzył własne wersje, wprowadzając dowolne zmiany, a niektóre mity pomijając. Mitów więc było wiele, a każdy z nich występował w kilku wariantach. Więcej informacji: Mitologia

Najważniejszym aktem kultu były ofiary - dary mające zjednać sobie łaskę bogów. Ofiary bezkrwawe polegały na złożeniu bóstwu zboża w postaci placków lub rozgotowanej kaszy. Ulegały one spaleniu na ołtarzu. Znacznie częstsze i w przekonaniu Greków skuteczniejsze, były ofiary krwawe. We wczesnych okresach zdarzały się ofiary z ludzi. Częściej jednak składano w nich wyłącznie zwierzęta hodowane przez człowieka (jałówki, woły, byki, nieco rzadziej owce i kozy, najrzadziej świnie). Spaleniu ulegały skóra i kości zwierząt, a mięso było gotowane w kotłach i przeznaczone na ucztę, która następowała po ofierze. Ucztom, podczas których pito najczęściej wino mieszane z wodą lub mleko z miodem, towarzyszyły libacje - rozlanie kilku kropel napoju na ziemię lub ołtarz (na płomień ofiarnego ognia). Znaczna część aktów kultowych w polis odbywała się w ramach święta, które dla społeczności stanowiło wyłom w codzienności. Normalnym elementem święta był taniec zbiorowy i śpiew chóralny (miało to skutki dla rozwoju poezji). Większość ceremonii w polis było domeną urzędników. Byłe też takie, które sprawowali kapłani, choć nie istniał w Grecji stan kapłański. Ponieważ nie istniały jakieś ustalone prawdy wiary, kapłani nie nauczali wiernych. Ich rolą było wyłącznie dokonywanie obrzędów.

Bogowie byli czczeni nie tylko przez ofiary, dary i modlitwy. Grecy urządzali dla nich uroczystości, których istotną częścią były zawody w różnych dziedzinach, igrzyska i festiwale. Chociaż przekształciły się one z czasem w czysty spektakl, ich związek ze sferą kultu nigdy nie został zerwany. Najstarsze i najsłyniejsze były igrzyska ku czci Zeusa w Olimpii - odbywały się od 776 r. p.n.e. Następne były igrzyska pytyjskie - na cześć Apollina w Delfach - od 586 r. p.n.e., potem istmijskie na Przesmyku Korynckim - od 580 r. p.n.e. - na cześć Posejdona i nemejskie - dla Zeusa - od 573 r. p.n.e. (w Nemei).

W religijnej mentalności Greków głęboko tkwiło przekonanie o możliwości dialogu ze światem bogów. Stąd wielką rolę odgrywały wyrocznie, w których bogowie przemawiali ustami swoich kapłanów. Do najważniejszych należały wyrocznie w Delfach, Dodonie (Epir) i Epidauros (Peloponez). Oprócz nich działało mnóstwo wyroczni mających znaczenie lokalne.

Wyjątkowy charakter miały kulty misteryjne, w których o wiele ważniesze od rytuałów i obrzędów były indywidualne przeżycia duchowe. Główną ich cechą była sekretność i ograniczenie dostępu tylko dla osób, które przeszły inicjację (wtajemniczenie). Z tego też powodu nie wiele zachowało się szczegółów misteriów. Najbardziej znane obecnie są, ustanowione w Eleusis, tajemnicze misteria, w czasie których przedstawiano historię porwania Persefony, tułaczki Demeter i w końcu ponownego spotkania matki z córką. Misteria te wiązały kult bogiń z rolnictwem, z odradzaniem się ziarna. Myślą przewodnią misteriów eleuzyńskich była idea nieśmiertelności duszy i życia pozagrobowego dla uczestników, którzy poddali się obrzędowi wtajemniczenia.