Miasta - państwa

Ateny - droga do demokracji

W mrokach historii i mitologii

Słysząc o starożytnych Atenach od razu nasuwa się skojarzenie z pierwszą w dziejach demokracją. Ale nie od razu tak było. O zaczątkach demokracji ateńskiej głosiły już mity. Według nich ostatni z królów Aten - Tezeusz - dokonał wielkiego dzieła scalenia wszystkich rodów i gmin attyckich w jedno państwo ze stolicą w Atenach. Potem przekazał całą władzę "w ręce ludu" tworząc zaczątek pierwszej republiki. Tyle mity - więcej o nich w Mitologii. Historycy uważają jednak taki gest za mało prawdopodobny - prawdziwa demokracja ateńska nie powstała tak łatwo. Po pierwsze dlatego, że tworzono od podstaw zupełnie nowy ustrój polityczny. Po drugie - dotychczasowi władcy nie byli skłonni dzielić się władzą.

Rządy arystokratów

To co wiemy z całą pewnością datuje się od VIIw. p.n.e. Wówczas to, po okresie rządów monarchów, Atenami władało kilka (może kilkadziesiąt?) rodów arystokratycznych. Co roku wybierały one spośród swego grona 3 urzędników - archontów (rządzących). Sprawowali oni władzę ustawodawczą i sądowniczą wspólnie z Areopagiem - radą złożoną z byłych archontów. Nazwa rady pochodzi od skalistego wzgórza niedaleko Akropolu, gdzie odbywały się jej posiedzenia. Czasem radę tę określa się mianem bule - rada miejska - taka nazwa była używana w innych polis. Taki sposób sprawowania rządów powodował wiele konfliktów. Około 632 r. p.n.e. jeden z arystokratów, zwycięzca olimpijski Kylon, przy pomocy sąsiedniej polis Megary, próbował zagarnąć całą władzę dla siebie. Nie udało mu się to jednak. Jakiś czas później (w 621 r. p.n.e.) ostry spór pomiędzy arystokratami a biednymi rolnikami spowodował powierzenie (najprawdopodobniej za zgodą Areopagu) misji uporządkowania systemu rządów Drakonowi. Zasłynął on m.in. z okrutnych praw - nawet za niewielkie kradzieże chciał karać śmiercią. Działania Drakona nie przyniosły jednak uporządkowania rządów. W obawie przed wybuchem wojny domowej arystokraci powierzyli przywództwo jednemu człowiekowi - Solonowi.

Solon - pierwsze próby demokracji

Ten arystokrata, a jednocześnie kupiec i poeta został mianowany w 594 r. p.n.e. głównym archontem. Urząd głównego archonta sprawowano potem w rocznych kadencjach, a od nazwiska archonta nadawano nazwę roku, w którym biegła jego kadencja. Solon otrzymał nieograniczone pełnomocnictwo Areopagu na zreformowanie prawodawstwa i systemu rządów. Mistrzostwo Solona polegało na tym, że traktował na równi bogatych i biednych, dążąc do ugruntowania sprawiedliwości. Podzielił on społeczeństwo ateńskie na 4 grupy (według zamożności): bogaczy, takich których było stać na konie wojenne, tych co było stać jedynie na zbroję hoplity i wreszcie na najbiedniejszych: "wyrobników". Ustrój demokracji ateńskiej określała konstytucja i kodeksy praw. Wprowadzono sądy, ujednolicono system miar. Teraz już nie rody arystokratyczne ale sam Solon wybierał co roku 10 archontów (chyba przez losowanie) spośród 40 przedstawianych mu kandydatów. Areopag praktycznie zastąpiła Rada Czterystu (bule) też w dużej mierze wybierana przez losowanie. Do sprawowania urzędów dopuszczono tylko 3 najbogatsze grupy społeczeństwa. Rada pełniła funkcje sądownicze i administracyjne. Po kilku latach Solon odszedł z urzędu głównego archonta i zajął się podróżowaniem. Po jego ustąpieniu znów zaczęły narastać spory arystokratów, które uniemożliwiały nawet wybór archontów. Słowo anarchia, czyli brak rządów, wywodzi się prawdopodobnie od określenia braku archontów.

Pizystrat - rządy tyrańskie

Anarchię w Atenach wykorzystał ambitny polityk Pizystrat, który z przerwami rządził miastem od 560 r. p.n.e., a od 546 r. p.n.e. już na stałe. Choć były to rządy tyrańskie, doprowadziły do znacznego rozkwitu Aten, zapewniły panowanie nad sąsiednią Megarą i strategicznie położoną wyspą Salaminą. Pizystrat bronił interesów ubogich. Zasłynął jednak przede wszystkim jako inicjator budowy pierwszych wielkich świątyń na Akropolu i organizator Panatenajów i Dionizjów. Po Pizystracie rządzili jego dwaj synowie: Hippiasz i Hipparchos, lecz ich rządy, również tyrańskie, budziły coraz więcej sprzeciwów. Młodszy z braci Hipparchos został zabity w 514 r. p.n.e. Starszy został przez arystokratów (przy udziale Sparty) zmuszony do ucieczki z miasta. Schronił się potem na dworze króla perskiego Dariusza i w bitwie pod Maratonem walczył u boku Persów!

Wielkie reformy Klejstenesa

Po tyranach demokrację ateńską rozwijał Klejstenes. Za panowania Hippiasza był głównym archontem (525-524 r. p.n.e.). Gdy król Sparty Kleomenes wygnał z Aten Hippiasza, doszło do starcia dwóch stronnictw arystokratycznych. Jednemu z nich przewodził Isagoras (popierany przez Spartę), drugiemu Klejstenes. Przewagę zdobyli zwolennicy Isagorasa - w latach 508/509 p.n.e. został on głównym archontem. Z pomocą Sparty Isagoras zmusił Klejstenesa do opuszczenia Aten. Wówczas Klejstenes sprzymierzony z uboższymi obywatelami powrócił do miasta, przegonił Isagorasa i rozpoczął wielkie reformy demokratyczne. Podzielił on społeczeństwo na 10 plemion (fylie), a każde plemię na 10 gmin (demy). W skład każdej grupy społecznej weszły wszystkie warstwy społeczeństwa. Było to pierwsze radykalne podważenie ustroju rodowego, opartego na więzach terytorialnych. Klejstenes nadał prawa obywatelskie wszystkim zamieszkałym na stałe w Attyce "obcokrajowcom" - metojkom. W połowie Vw. p.n.e. działały już w Atenach wszystkie podstawowe instytucje demokratyczne. Najwyższą władzą było Zgromadzenie Ludowe - ekklesia. Teoretycznie mogło w nim uczestniczyć około 40.000 uprawnionych obywateli. W praktyce jednak liczba członków ograniczała się do około 5.000. Ekklesia zbierała się na wzgórzu Pnyks kilka razy w miesiącu - w pozostałym czasie władzę sprawowała Rada Pięciuset (bule), wykonując uchwały Zgromadzenia Ludowego i przygotowując wnioski na nowe Zgromadzenie. Ponieważ Rada liczyła aż 500 członków (po 50 z każdej fyli), w posiedzeniach brało udział 50 radnych (wymienianych co jedną dziesiątą roku - "urzędowy miesiąc"). Fundamentami demokracji były: równość wobec prawa, równe prawo dostępu do zajmowania stanowisk państwowych, wolność słowa oraz równe prawo do zabierania głosu przed sądami i Zgromadzeniem Ludowym. Klejstenesowi przypisuje się też ustanowienie sądu skorupkowego - ostracyzmu. Na wiosennej sesji Zgromadzenia zadawano pytanie, czy wśród obywateli nie ma osoby podejrzanej o chęć zagarnięcia całej władzy. Gdy padała odpowiedź twierdząca, członkowie zgromadzenia wypisywali na glinianych skorupkach (ostrakon) nazwisko podejrzanego i wrzucali je do urny. Ten kto uzyskał 6 tysięcy głosów przeciwko sobie szedł na 10-letnie wygnanie, nie tracąc jednak majątku ani praw obywatelskich. Klejstenes, uznany za ojca ateńskiej demokracji, dostąpił zaszczytu pogrzebu państwowego na ateńskim cmentarzu Keramejkos.

"Złoty wiek" Peryklesa

Zwykłych urzędników wybierano w losowaniu zakładając, że wszelki urząd może sprawować każdy obywatel. Było to o tyle słuszne, że urzędnicy byli jedynie wykonawcami woli ludu, podjętej na Zgromadzeniu. Tak wybierani urzędnicy nie cieszyli się specjalnym autorytetem i nie mieli większej władzy. Na pierwszy plan wybijały się jednostki, które mogły nie być urzędnikami, a jedynie potrafiły przekonywująco przemawiać na Zgromadzeniu i nakłaniać obywateli do podjęcia określonych decyzji w czasie posiedzeń (demagodzy). Takim demagogiem był Perykles. Przewodził on w Atenach od 443 do 429 r. p.n.e. Zajmował on oficjalnie stanowisko strategosa czyli wodza wojskowego, dowódcy armii. Dwudziestokrotnie wybierany był na to stanowisko (roczne kadencje). I choć zgodnie z zasadami demokracji władzę sprawowało Zgromadzenie Ludowe, Perykles odgrywał główną rolę w rządzeniu miastem. Swoich przeciwników politycznych eliminował przez ostracyzm. W okresie jego rządów demokratyczny ustrój Aten umocnił się i rozwinął. Była to jednak demokracja wolno urodzonej mniejszości obywateli i to tylko mężczyzn (powyżej 20 roku życia). Niewolnicy, kobiety (nawet wolne) i mieszkańcy Aten nie posiadający obywatelstwa ateńskiego nie mieli żadnych praw. Mimo, że prawa obywatelskie miało tylko 40 tysięcy z populacji liczącej ponad pół miliona ludzi, była to demokracja w najczystszej formie. Około 457 r. p.n.e. z inicjatywy Peryklesa ustanowiono prawo o wynagrodzeniu dla sędziów. Miało to bardzo istotne znaczenie dla rozwoju demokracji, bo umożliwiało pełnienie obowiązków sędziowskich obywatelom mniej zamożnym. Prawdopodobnie też za sprawą Peryklesa zagwarantowano najuboższym obywatelom obrońcę z urzędu. Okres panowania Peryklesa określany jest często "złotym wiekiem", jako że w tym czasie Ateny osiągnęły najwyższy poziom rozwoju politycznego (demokracja), kulturalnego (architektura Akropolu, nauka i sztuka) i gospodarczego (przewodnictwo w Związku Morskim). Potem, głównie z powodu wojen, nastąpił stopniowy upadek Aten.