Miasta - państwa

Sparta - państwo militarne

Ojczyzna Heleny Trojańskiej

Innym miastem-państwem, które podobnie jak Ateny odegrało doniosłą rolę w historii Grecji była Sparta. Polis ta powstała w południowej części Peloponezu, pośrodku krainy o nazwie Lakonia. W odróżnieniu od Aten nie było to jedno miasto, pełne monumentalnych budowli, ale zlepek osad rozrzuconych u podnóża wzgórz, na żyznej równinie nad rzeką Eurostas. U szczytu swej potęgi miasto nie miało murów obronnych, a akropol leżący na niewielkim wzniesieniu pełnił wyłącznie funkcje sakralne.

Gdyby, podobnie jak w opisie polis ateńskiej, sięgnąć do mitologii, Sparta jawiłaby się nam jako bogata stolica Lakonii, rządzona przez potężnego króla Tyndareosa. Miał on córkę Helenę ("Trojańską"), która została żoną Menelaosa - brata króla pobliskich Myken, Agamemnona. Kiedy trojański królewicz Parys porwał Helenę, wielu greckich wojowników pod wodzą Agememnona wyruszyło pod mury Troi. Wojna Trojańska, a właściwie jej końcowy etap, jest głównym tematem Iliady Homera. To pełne splendoru miasto, podobnie jak wszystkie inne na Peloponezie, uległo około XIw. p.n.e. najazdowi Dorów.

Podwójna monarchia

W połowie Xw. p.n.e. cztery wioski doryckie połączono w jeden ośrodek miejski. Dwa najzamożniejsze rody spartańskie: Agiadów i Europontydów, doszły do dziwnego porozumienia. Otóż miastem-państwem mieli odtąd rządzić jednocześnie dwaj królowie - po jednym z każdego rodu. Taki układ podwójnych królów przetrwał prawie 700 lat, choć na przestrzeni wieków różne było znaczenie monarchów. Jednak aż do VIIw. p.n.e. władza należała wyłącznie do nich. Potem byli oni już tylko wodzami wojskowymi i przywódcami religijnymi. W tym czasie nastąpił wielki rozwój kulturalny miasta, zwłaszcza w dziedzinie literatury i sztuki. Odbywały się konkursy i towarzyszące im uroczystości, przyciągające przybyszów z całego świata greckiego. Spartanie wyciągnęli ręce po okoliczne osady i w krótkim czasie podbili całą Lakonię, uzyskując dostęp do morza. Nastąpił podział społeczeństwa na trzy klasy. Najwyższą pozycję zajmowali rodowici Spartanie zwani spartiatami. Niżej znajdowali się periojkowie (z gr. "mieszkający dookoła") - potomkowie podbitych Lakończyków. Jak wynika z greckiej nazwy, zamieszkiwali oni pierścieniem wokół żyznej doliny zamieszkałej przez spartiatów. Musieli płacić podatki i służyć w wojsku, a także zajmować się handlem, rzemiosłem itp. W zamian za to posiadali prawo własności, lecz nie mieli możliwości uczestniczenia w życiu politycznym. Spartiatów i periojków określa się często wspólnym mianem Lacedemończyków. Na samym dole struktury społecznej znajdowali się heloci - niewolnicy. Rekrutowali się oni głównie z podbitych mieszkańców Mesenii. Spartanie bowiem w pewnym momencie zmienili taktykę wobec podbitej ludności i zamiast uważać ich za obywateli niższej kategorii czynili z nich niewolników - chłopów pańszczyźnianych. Niewolnictwo było wówczas popularne w całym świecie greckim, jednak w Sparcie przybrało formy ekstremalne.

Reformy Likurga

W 669 r. p.n.e. Spartanie ponieśli klęskę w walce z sąsiednim Argos. Porażka ta w tak wielkim stopniu zdyskredytowała rządy arystokracji, że stała się przyczyną radykalnych zmian w systemie rządów i organizacji społeczeństwa oraz armii. Większość historyków przypisuje te reformy Likurgowi. Przekształcił on ustrój Sparty z oligarchii arystokracji, w której władzę dzierżyło kilka rodzin, w oligarchię o szerszych podstawach. Dopuścił do rządzenia przedstawicieli klas średnich, powiększając do 9.000 liczbę uprawnionych do udziału w życiu politycznym. Raz w miesiącu wszyscy uprawnieni obywatele (powyżej 30 roku życia) uczestniczyli w obradach zgromadzenia ludowego (apella). Mogli oni głosować jedynie "za" lub "przeciw" i nie wolno im było inicjować obrad. Zgromadzenie raz do roku mogło wybrać 5 bardzo ważnych urzędników - erforów (strażników). Strzegli oni porządku w państwie. Co miesiąc królowie ślubowali im, że będą szanować prawa państwowe, a erforowie ślubowali królom lojalność. Erforowie mieli ogromną władzę. Z jednej strony kontrolowali oni królów, a z drugiej urzędników. Innym organem kontrolującym królów była geruzja - rada starców. W jej skład wchodziło 28 członków wybieranych dożywotnio przez zgromadzenie ludowe. Posiedzeniom geruzji przewodniczyli królowie. Kandydaci na gerontów (członków geruzji) musieli mieć ukończone 60 lat.

Był to przedziwny ustrój oparty na oligarchii i demokracji, z dwoma królami. Jednak doskonale sprawdzał się w związku z koniecznością utrzymania dużej armii hoplitów. W innych miastach-państwach tylko bogatsi obywatele mogli pozwolić sobie na zbroję. W Sparcie 9.000 obywateli (spartiatom) zapewniała to sama polis. Spartiaci zwolnieni byli z jakiejkolwiek innej działalności (handel, rzemiosło) - było to wyłączną domeną periojków. Dzięki temu Sparta, jako jedyne państwo, posiadała stałą armię, liczącą aż 9.000 hoplitów. Armia ta mogła być pod bronią przez cały rok, podczas gdy rolnicy służący w innych armiach połowę lata i jesień spędzali w polu. Zapewniło to Sparcie niekwestionowaną przewagę militarną w całym świecie greckim, aż do 371 r.p.n.e. (klęska pod Lukretami).

Wychowanie spartańskie

Dzieci spartiatów po urodzeniu oceniane były (i akceptowane lub odrzucane) nie przez własnych ojców, ale przez specjalnych urzędników. Odrzucone dzieci były zabijane lub porzucane na odludziu. Chłopców w wieku 7 lat zabierano matkom. Od tej pory wychowywali się oni w grupie rówieśników, pod nadzorem starszych chłopców, którzy podlegali urzędnikowi. Od 12 roku życia chłopcy poddawani byli coraz surowszej dyscyplinie. Mieszkali w koszarach, spali na cienkich matach na gołej ziemi lub na posłaniu z własnoręcznie zebranego sitowia. Chodzili boso i skromnie ubrani. Ich posiłki składały się z rozgotowanego kleiku. Zachęcano ich aby więcej jedzenia zdobywali na własną rękę, np. kradnąc. Jednak przyłapanych na kradzieży chłostano. W wychowaniu główny nacisk kładziono na gimnastykę, walkę wręcz, śpiewy pieśni bojowych i musztrę, wychowując młodzieńców (w ciągu kilkunastu lat) na zdyscyplinowanych i dzielnych żołnierzy. Kiedy młodzieniec kończył 20 lat starał się o przyjęcie do grupy piętnastu mężczyzn wspólnie spożywających posiłki. To była chwila próby - mężczyźni przez głosowanie decydowali o przyjęciu go do swego grona. Wszedłszy do grupy, pozostawał w niej do końca życia. Grupa taka stawała się dla jej członków ważniejsza niż rodzina. Mężczyźni mieli prawo do poślubienia równej im stanem kobiety. Jednak związki takie pozbawione były głębszych uczuć i emocji - ich celem było tylko uzyskanie potomstwa. Żonaty spartiata nadal mieszkał w koszarach ze swoją grupą, od czasu do czasu odwiedzając swoją żonę i dzieci.

Wyjątkowe uwarunkowania społeczne stały się przyczyną szczególnej pozycji kobiet spartańskich. Posiadały one prawa nie spotykane w innych polis. Wynikało to z odpowiedzialności za zarządzanie posiadłościami pod nieobecność mężczyzn. Dziewczęta uczono chóralnego śpiewu, tańca i gimnastyki. Podobnie jak chłopcy ćwiczyły on publicznie nago (lub prawie nago) co dla pozostałych Greków było nieobyczajne.

Schyłek potęgi Sparty

Z niejasnych przyczyn liczba spartiatów zaczęła się zmniejszać, podczas gdy periojków i helotów nie ubywało. W pewnym momencie na 1 spartiatę przypadało 7 członków niższych klas. W 425 r. p.n.e. ich liczba spadła do 3.000, a więc trzykrotnie od czasów Likurga. Nie zdecydowano się na nadawanie wyższego statusu periojkom. Wojna peloponeska (431-404 p.n.e.), w której starły się ze sobą Ateny i Sparta oraz ich sprzymierzeńcy, odcisnęła piętno na całym V stuleciu. Wojna zakończyła się zwycięstwem Sparty, choć okupionym wielkimi stratami. Nastąpił rozpad I Ateńskiego Związku Morskiego, cała Grecja pogrążyła się w chaosie. Nastąpiła 33 letnia dominacja Sparty (miała nawet swoją flotę), zakończona ponownym umocnieniem się Aten i Teb oraz powstaniem II Ateńskiego Związku Morskiego (378 r. p.n.e.). Niezwyciężona dotąd armia spartańska poniosła klęskę pod Leukretami (371 r. p.n.e.), co dało kilkuletnią hegemonię Tebom. Tebańczycy uwolnili spod panowania spartańskiego Arkadię i Mesenię, przez co Sparta została pozbawiona dostaw żywności. Miasto upadało coraz bardziej, mimo kilku rozpaczliwych prób odzyskania dawnej świetności.