Grecja klasyczna

500 p.n.e. - 323 p.n.e.

Zapoczątkowany około 600 r. p.n.e. rozwój i wzrost znaczenia Aten sprawił, że Vw. p.n.e. Ateny stały się potęgą polityczną. Reformy ustroju miasta-państwa przeprowadzone w 508 r. p.n.e. przez Klejstenesa dały początek pierwszej w dziejach dojrzałej demokracji. Zaangażowanie Aten w antyperską rewoltę miast greckich w Azji Mniejszej (powstanie jońskie w 499-494 p.n.e.) naraziło je na wyprawę odwetową Dariusza, króla Persji (bitwa pod Maratonem - 490 r. p.n.e.). Historia głosi, że z bagnistej równiny pod Maratonem we wschodniej Attyce zdyszany biegacz dotarł do Aten z wieścią o pokonaniu wroga, po czym zmarł z wyczerpania. Po 10 latach Persowie zaatakowali Grecję z jeszcze większymi siłami zbrojnymi, pod wodza syna Dariusza - Kserksesa. W czasie drugiego najazdu Persów Ateny wspomogła Sparta. Pod Termopilami (480 r. p.n.e.) kilka tysięcy Greków starło się z olbrzymią armią perską (setki tysięcy żołnierzy). Po kilku dniach walki Persowie zaszli przeciwników od tyłu. Większość Greków uciekła, zostali tylko Spartanie pod wodzą Leonidasa. Wierni swemu wojennemu kodeksowi, walczyli do ostatniego człowieka, próbując utrzymać 40 metrowy wąwóz pomiędzy morzem a górami Oita (dziś 4 km od morza) - bramę do Grecji Środkowej. Jednocześnie prowadzona była bitwa morska, w której Persowie napotkali silny opór floty greckiej. Po zwycięstwie na lądzie wojska perskie wdarły się do Attyki, splądrowały Ateny i zburzyły budowle Akropolu. Kilka miesięcy później mająca przewagę perska flota uległa Grekom w bitwie morskiej pod Salaminą. Po wycofaniu się Sparty z koalicji, wojnę kontynuowały Ateny, wraz z nowymi sojusznikami z utworzonego Ateńskiego Związku Morskiego. Porażka Persów w bitwie lądowej pod Platejami (479 r. p.n.e.) oznaczała koniec podbojów perskich. Mimo zwycięstwa bilans wojny wypadł dla Greków niepomyślnie - wszystkie jońskie miasta były zniszczone, a Ateny zrównane z ziemią. Aż do podbojów Aleksandra Wielkiego rozwój miast greckich w Azji Mniejszej postępował znacznie wolniej. Na skutek dominacji Aten w Związku Morskim zdecydowano się w 454 r. p.n.e. na przeniesienie kasy związkowej z Delos do Aten. Dzięki temu większość składek członkowskich państw Związku Morskiego pozostawała w rękach Aten. Dużą część tych funduszy przeznaczono na odbudowę zrujnowanych budowli Akropolu i budowę Pireusu.

Rozkwit kulturalny Aten osiągnął szczyt w "złotym wieku", za panowania Peryklesa (443 - 429 p.n.e.). W okresie jego rządów demokratyczny ustrój Aten umocnił się i rozwinął. Była to jednak demokracja wolno urodzonej mniejszości obywateli i to tylko mężczyzn (powyżej 20 roku życia). Niewolnicy, kobiety (nawet wolne) i mieszkańcy Aten nie posiadający obywatelstwa ateńskiego nie mieli żadnych praw. Mimo, że prawa obywatelskie miało tylko 40 tysięcy z populacji liczącej ponad pół miliona ludzi, była to demokracja w najczystszej formie.W ustroju demokratycznym najwyższą władzą było Zgromadzenie Ludowe - ekklesia. Zebrania odbywały się kilka razy w miesiącu - w pozostałym czasie władzę sprawowała Rada Pięciuset (bule), wykonując uchwały Zgromadzenia Ludowego i przygotowując wnioski na nowe Zgromadzenie. Ponieważ Rada liczyła aż 500 członków, w posiedzeniach brało udział 50 radnych (wymienianych co jedną dziesiątą roku - "urzędowy miesiąc"). Zwykłych urzędników wybierano w losowaniu, zakładając, że wszelki urząd może sprawować każdy obywatel. Było to o tyle słuszne, że urzędnicy byli jedynie wykonawcami woli ludu, podjętej na Zgromadzeniu. Tak wybierani urzędnicy nie cieszyli się specjalnym autorytetem i nie mieli większej władzy. Na pierwszy plan wybijały się jednostki, które mogły nie być urzędnikami, a jedynie potrafiły przekonywująco przemawiać na Zgromadzeniu i nakłaniać obywateli do podjęcia określonych decyzji w czasie posiedzeń (demagodzy). Takim demagogiem był Perykles.

Perykles miał bardzo trudne zadanie - odbudowa Aten ze zniszczeń po wojnie z Persami. Udało mu się to między innymi za sprawą pieniędzy z kasy Ateńskiego Związku Morskiego oraz wykorzystania pracy setek tysięcy niewolników sprowadzonych z greckich kolonii (głównie z Azji Mniejszej). W sąsiedztwie Aten rozbudowano port Pireus (na planie prostokąta - zgodnie z założeniami ówczesnej urbanistyki), który stał się drugim (obok Kartaginy) największym portem Morza Śródziemnego. Architektura klasyczna rozwija osiągnięcia archaiczne, wprowadzając idealną symetrię wszystkich elementów budowli oraz proporcje oparte na stosunkach liczb całkowitych (trójkąt pitagorejski, "złoty podział odcinka" itp.). Pojawił się nowy porządek architektoniczny: koryncki z głowicą kolumny w kształcie liści akantu (barszcz zwyczajny). Z tego okresu pochodzi m.in. Partenon na Akropolu - w całości wzniesiony z marmuru, a nie z szarego wapienia - jak dotychczasowe budowle. Monumentalne budowle powstawały również poza Atenami: świątynia Zeusa Olimpijskiego ze słynnym posągiem Fidiasza w Olimpii, świątynia Posejdona na przylądku Sunion, świątynia Afai na Eginie, świątynia Asklepiosa i teatr w Epidauros czy obiekty w Delfach. W tym samym czasie nauki ścisłe, literatura, filozofia i sztuka przeżywały okres świetności. Powstałe wówczas dzieła filozoficzne i matematyczne (Sokrates, Anaksagoras, Demokryt z Abdery, Platon, Euklides, Arystoteles), teatralne (Sofokles, Eurypides, Aischylos, Arystofanes) i architektoniczne (Iktinos, Kallikrates) stały się kanonem sztuki europejskiej i do dziś zachwycają formą i treścią. Rzeźby klasyczne są już idealnie proporcjonalne, zachwycają szczegółami i bijącym z nich dynamizmem. Często są wyidealizowane. Duży wkład miała tu twórczość rzeźbiarska Fidiasza, przyjaciela Peryklesa. Klasyczne rzeźby bardzo często były malowane, choć barwniki nie przetrwały do naszych czasów. Wiek V aż do wybuchu wojny peloponeskiej był okresem największego rozwoju malarstwa wazowego, w którym wszechwładnie panowała wprowadzona około 530 r. p.n.e. technika czerwonofigurowa. Pod koniec "złotego wieku" nastąpił niezwykły rozwój medycyny, astronomii i matematyki (Akademia Platońska). Stąd też okres klasyczny uznawany jest za szczytową fazę rozwoju greckiej cywilizacji.

Wojna peloponeska (431-404 p.n.e.), w której starły się ze sobą Ateny i Sparta oraz ich sprzymierzeńcy, odcisnęła piętno na całym V stuleciu. Wojna była wielką przegraną Aten, spowodowała rozpad I Ateńskiego Związku Morskiego i pogrążyła całą Grecję w chaosie. Nastąpiła 33 letnia dominacja Sparty, zakończona ponownym umocnieniem się Aten i Teb oraz powstaniem II Ateńskiego Związku Morskiego (378 r. p.n.e.). Niezwyciężona dotąd armia spartańska poniosła klęskę pod Leukretami (371 r. p.n.e.), co dało kilkuletnią hegemonię Tebom. Osłabienie i rozbicie wewnętrzne świata greckiego po załamaniu Teb i rozbiciu II Związku Morskiego, bezlitośnie wykorzystał władca Macedonii Filip II. Macedonia była niezbyt silnym królestwem zamieszkałym przez ludność mówiącą po grecku. Filip II tchnął w Macedończyków ducha walki i zaczął skutecznie atakować terytoria greckie. Po przegranej bitwie pod Cheroneją w 338 r. p.n.e. Grecja zmuszona była uznać zwierzchnictwo macedońskiego władcy, choć Grecy zachowali swoje dotychczasowe struktury społeczne i polityczne. W 337 r. p.n.e. pod przewodnictwem Filipa II powstał Związek Koryncki. Syn Filipa, Aleksander Wielki, wychowany i wykształcony w duchu kultury greckiej, dokonał podboju Persji i stworzył państwo obejmujące ziemie od Indii po Egipt. Początek wyprawy Aleksandra kończy okres klasyczny w dziejach Grecji.